Rượu vang Pháp trong tầm ngắm của Trung Quốc

Vang đỏ, một biểu tượng của nước Pháp DR

Thanh Hà

 Nghe         

Châu Á đang trở thành thị trường tiêu thụ rượu vang mạnh nhất thế giới. Sau khi bắt rễ ở vùng Bordeaux - miền Nam, các nhà đầu tư Trung Quốc đã hướng tới những ruộng nho nổi tiếng của vùng Bourgone -ở phía đông - để nắm bắt bí quyết làm rượu vang của Pháp.

Các đại gia Trung Quốc giaa không chỉ hài lòng khi làm chủ những tòa lâu đài trên quê hương Victor Hugo mà còn muốn chiếm đoạt luôn bí quyết làm ra những chai rượu vang đỏ, vang trắng mà tên tuổi đã đi vào huyền thoại.

Từ năm 2008 trên 30 cơ ngơi sản xuất rượu của hai vùng Bordeaux và Bourgogne đã lần lượt ngả vào tay các chủ nhân Trung Quốc. Ở Bordeaux chẳng hạn, tập đoàn chế biến lượng thực Trung Quốc, COFCO cách nay 2 năm đã mua lại Château de Viaud nổi tiếng với những chai Pomerol. Hai nhà sản xuất lừng danh khác trong vùng là Château Latour Laguens và Lafite Rothschild cũng đã trở thành « tài sản » của các đại gia Trung Quốc.

Tuy nhiên tới nay các nhà đầu tư đến từ quê hương Mao Trạch Đông hãy còn trong giai đoạn thăm dò thị trường và mới chỉ nhắm tới những cơ ngơi mà trong bảng xếp hạng về rượu ngon của Pháp chỉ được coi là những đồn điền hạng 2, và thậm chí là hạng 3.

Oliver Vizerie, giám đốc cơ quan môi giới địa ốc Millésime Immobilier tại Libourne, chuyên mua bán các đồn điền trồng nho giải thích :

« Ban đầu các nhà đầu tư Trung Quốc mua lại những cơ ngơi khoảng từ 1 đến 5 triệu euro với diện tích khoảng từ 10 đến 20 hecta. Nhưng cũng có một vài ông chủ đã chi ra đến 10 triệu euro để mua lại các đồn điền lớn hơn. Giờ đây thì khách hàng của chúng tôi chịu chi ra khoảng 30 triệu euro. Tôi nghĩ là bước đầu họ đến đây để tìm hiểu môi trường, để làm quen với nghệ thuật làm rượu vang. Bây giờ thì họ thực sự muốn phát triển. Trong những tháng tới chúng tôi sẽ còn có những khách hàng nặng ký hơn nữa và họ sẽ nhắm tới những nhãn hiệu còn nổi tiếng hơn nữa, như là trường hợp vừa mới đây tại vùng Bourgogne, với khu vực của lâu đài Château de Gevrey-Chambertin ».

Tại Bordeaux chẳng hạn các nhà đầu tư Nhật Bản, hay Mỹ ngay từ đầu đã chủ trương chỉ nhắm tới những cơ ngơi sản xuất vang được gọi là « vin classé » tức phải là những loại rất nổi tiếng. Chẳng hạn như các nhà đầu tư Nhật Bản gần đây đã mua lại cơ ngơi của Château Lagrange và Beychevelle cả hai cùng thuộc loại được coi là vang ngon nhất của vùng trồng nho Saint Julien. Những đồn điền nổi tiếng như vậy được bán với giá là 1,1 triệu euro/hecta.

Chiến lược từng bước của các nhà đầu tư Trung Quốc

Tới nay chiến lược của các nhà đầu tư Trung Quốc còn được coi là rất thận trọng. Điển hình là khi Daisy Chang, con gái của nhà thầu địa ốc Longhai International Trading của Trung Quốc mua lại khu trồng nho thuộc về Château Laguens ở Bordeaux. Năm 2008 Longhai International Trading đã chi ra 1,4 triệu euro để làm chủ Château Laguens và để cho cô gái chưa đầy 30 tuổi là Daisy điều hành. Đây chỉ là một đồn điền được xếp vào hạng 2 nhưng không phải tình cờ mà gia đình họ Chang chọn cắm dùi vào vùng đất này. Séphane Toutoundji, một chuyên gia về rượu vang Bordeaux giải thích :

« Lần đầu tiên tôi đến đây, chủ nhân lâu đài Château Laguens là một phụ nữ còn rất trẻ. Cô đặt lên bàn tất cả mọi loại rượu được cất từ đồn điền nho của mình. Trong đó có những chai rượu trắng và đương nhiên là phải kể đến vang đỏ, đặc sản của vùng Haut Medoc và cô chủ đồn điền tuyên bố thích loại rượu như thế này. »

Về sở thích của người tiêu dùng Trung Quốc Séphane Toutoundji cho biết thêm :

« Người Trung Quốc có thói quen uống trà và họ thích vị đắng của trà. Khi uống rượu họ cũng thích tìm thấy vị đắng và hơi chát một chút đó. Chính vì thế người sành điệu thích những loại rượu với những hương vị rất đều nhau : không quá nhiều mùi gỗ, không quá nhiều vị ngọt hay quá chát »

Cô Daisy Chang là người Trung Quốc đầu tiên tấn công vào một đồn điền trồng nho của vùng Bordeaux và cũng đã không tránh khỏi nhiều dị nghị. Séphane Toutoundji giải thích :

« Ban đầu đã có rất nhiều nghi vấn chung quanh việc một nhà đầu tư Trung Quốc mua lại ruộng nho và cả tòa lâu đài, cả vùng đất đai chung quanh ngay tại nơi trồng nho và sản xuất rượu vang nổi tiếng của Bordeaux. Nhưng rồi mọi người đều nhận thấy rằng đó là những khoản đầu tư. Các doanh nhân Trung Quốc muốn làm chủ hẳn một cơ ngơi, không hẳn đấy phải là những thửa ruộng nho nổi tiếng nhất vùng ; nhưng họ muốn mua luôn cả cơ ngơi tương đối rộng rãi chung quanh để có thể sản xuất với một khối lượng lớn. Tính toán đằng sau là sản xuất đủ để xuất khẩu sang thị trường Trung Quốc »

Nho Bordeaux DR

Cái hay của nữ chủ nhân Trung Quốc là cô đã giữ lại hầu hết nhân viên, những người đã quá quen thuộc với từng chân nho, từng giống nho và từng loại rượu làm ra từ cơ ngơi này. Jean Baptiste Soula là người đứng đầu, trông coi và quản lý Château Laguens cho biết mục tiêu mà cô chủ người Trung Quốc của ông đang hướng tới.

« Rượu vang với nhãn hiệu của Château Laguens hiện đã được phân phối cho khoảng 15 cửa hàng tại Trung Quốc. Mục tiêu là trong không bao lâu chúng tôi có thể cung cấp một cách có hệ thống trên toàn quốc. Tuy nhiên, với khả năng sản xuất 200 000 chai /năm, hiện tại là không đủ để đáp ứng nhu cầu cho các khách hàng Trung Quốc ».

Một nguồn đầu tư với nhiều nghi vấn

Đương nhiên là trong giai đoạn đầu, gia đình họ Chang phải chịu khá nhiều tốn kém : bên cạnh khoản 1,4 triệu euro để mua lại cơ ngơi này, còn phải tính đến những khoản đầu tư để nâng cao năng suất và khối lượng hòng thỏa mãn nhu cầu rất lớn của thị trường Trung Quốc. Ông Jean Baptiste Soula cho biết thêm :

« Trồng lại nho, mở rộng thêm diện tích trồng nho, mua các thùng chứa rượu mới… chủ nhân đã tốn thêm 700 ngàn euro. Bên cạnh đó phải tính thêm là trong tương lai, tòa lâu đài này phải được trùng tu và tốn kém sẽ tăng thêm ít nhất là từ 2 đến 3 triệu euro nữa. Dù sao theo tôi khi bỏ tiền ra để đầu tư vào các ruộng đất trồng nho, thì trước hết là mình phải thực sự yêu thích vùng đất và công việc này.

Tuy nhiên cô chủ Château Laguens cũng đã bỏ nhiều thời gian để tìm hiểu về nho, về chất lượng của rượu vang ở đây trước khi lấy quyết định sau cùng. Cô cũng đã tham khảo ý kiến của nhiều chuyên gia. Trong buổi tiếp xúc đầu tiên cô đã đề ra cho tôi những mục tiêu rất rõ ràng : thứ nhất là chất lượng phải được nâng cao hàng năm, thứ hai là cán cân chi, thu phải được cân bằng ».

Trung Quốc, Hồng Kông tương lai của vang Pháp ?

Thực tế cho thấy là Longhai International Trading Co nhắm vào thị trường rượu thuộc gam trung bình vào cao cấp tại Trung Quốc. Nhưng theo các cơ quan môi giới địa ốc chuyên mua bán các vườn nho đẻ làm rượu của vùng Bordeaux hay Bourgogne đang nhận thấy rằng, chính sách đầu tư vào rượu vang Pháp của Trung Quốc đang chuyển hướng. Georges Haussalter, chủ tịch nghiệp đoàn các nhà sản xuất rượu Bordeaux phân tích :

« Nếu tính về khối lượng thì trong 12 tháng trở lại đây, vang Bordeaux đã cung cấp 90 triệu trai cho thị trường Trung Quốc và Hồng Kông. Ở trung hoa đại lục chúng tôi bán tất cả các loại vang Bordeaux. Nhưng riêng tại Hồng Kông thì chúng tôi chỉ phân phối loại vang hạng sang mà thôi. Từ 2008 chính quyền Hồng Kông bão bỏ mọi hàng rào thuế quan đối với rượu nhập từ nước ngoài. Điều này càng tạo thuận lợi cho chúng tôi. Hồng Kông có một bề dày lịch sử lâu đời với rượu vang của Pháp. Có khá nhiều chuyên gia rất sành về vang Bordeaux tại đây ».

Về kim ngạch xuất khẩu của Pháp, rượu vang chiếm hạng thứ nhì, chỉ sau có ngành công nghiệp hàng không không gian, nhưng lại đem về nhiều ngoại tệ hơn so với ngành mỹ phẩm và nước hoa. Hàng năm nước Pháp thu về đến 10 tỷ euro nhờ xuất khẩu các loại rượu và champagne. Đây cũng là một lĩnh vực bảo đảm 250 000công việc làm. Hiện tại Châu Á được coi là một trong những thị trường quan trọng nhất của các nhà sản xuất Pháp, chiếm đến ¼ thị phần. Riêng Trung Quốc mỗi năm nhập vào đến 1 tỷ euro rượu và champagne của Pháp. Đấy chính là điều mà giới trong ngành cho rằng tương lai của ngành rượu vang Pháp đang được đặt ở Châu Á.

Sau rượu Bordeaux đến lượt vang Bourgogne

Tháng 8 vừa qua, cơ ngơi trồng nho và sản xuất rượu vang nổi tiếng của vùng Bourgogne Gevrey Chambertin đã được một ông chủ sòng bạc ở Macao mua lại đã khiến các nhà sản xuất rượu ở vùng Bourgogne vô cùng hoang mang.

Trước hết, đây là lần đầu tiên, một nhà sản xuất vang truyền thống của vùng Bourgogne về tay một ông chủ ngoại quốc. Khác với ở vùng Bordeaux vốn có truyền thống giao mở rộng các hoạt động với các nhà đầu tư nước ngoài từ hàng trăm năm qua, vang của Bourgogne, đến nay đều do người dân của vùng này sản xuất. Trong số trên dưới 8 000 đồn điền trồng nho và sản xuất rượu vang Bordeaux, đã có 30 cơ sở thuộc về các chủ nhân Trung Quốc. Nhưng trước những nhà đầu tư Trung Quốc thì đã có không ít các đại gia người Nhật Bản, người Hà Lan, Anh Quốc, Đan Mạch hay Bỉ, Đức… đến đây lập nghiệp và khai thác lĩnh vực kinh tế được coi là hái ra tiền này.

Oliver Vizerie, giám đốc cơ quan môi giới địa ốc Millésime Immobilier tại Libourne, chuyên mua bán các đồn điền trồng nho nói về sức thu hút lớn của các cơ ngơi vùng Bordeaux :

« Trước đây, chính phủ Pháp có đề ra hẳn một chính sách hỗ trợ để khuyến khích các nhà đầu tư quan tâm đến công nghệ sản xuất rượu vang. Hơn nữa vang Bordeaux có sức hấp dẫn lớn nhờ những thương hiệu nổi tiếng. Lafite Rothschild rất nổi tiếng ở Trung Quốc và thậm chí tại Pháp, giá những chai rượu này cũng đã tăng vọt nhờ vào thị trường của Trung Quốc. Các nhà đầu tư Trung Quốc nhận thấy rằng đây thực sự là một lĩnh vực kinh tế có rất nhiều tiềm năng. Ngoài ra cũng nên biết rằng, hiện có khá nhiều người trồng nho của Pháp đến Trung Quốc để đào tạo cho nông dân Trung Quốc trồng nho và làm rượu. Kết hợp rượu sản xuất từ Trung Quốc với rượu vang sản xuất từ Pháp … thì thực sự đây là một thị trường hết sức hấp dẫn »

Về điểm này, Georges Haussalter, chủ tịch nghiệp đoàn các nhà sản xuất vang Bordeaux giải thích thêm :

« Nếu tính về khối lượng thì trong 12 tháng trở lại đây, vang bordeaux đã cung cấp 90 triệu trai cho thị trường Trung Quốc và Hồng Kông. Ở trung hoa đại lục chúng tôi bán tất cả các loại vang Bordeaux. Nhưng riêng tại Hồng Kông thì chúng tôi chỉ phân phối loại vang hạng sang mà thôi. Từ 2008 chính quyền Hồng Kông bão bỏ mọi hàng rào thuế quan đối với rượu nhập từ nước ngoài. Điều này càng tạo thuận lợi cho chúng tôi. Hồng Kông có một bề dày lịch sử lâu đời với rượu vang của Pháp. Có khá nhiều chuyên gia rất sành về vang Bordeaux tại đây ».

Về kim ngạch xuất khẩu của Pháp, rượu vang chiếm hạng thứ nhì, chỉ sau có ngành công nghiệp hàng không không gian, nhưng lại đem về nhiều ngoại tệ hơn so với ngành mỹ phẩm và nước hoa. Hàng năm nước Pháp thu về đến 10 tỷ euro nhờ xuất khẩu các loại rượu và champagne. Đây cũng là một lĩnh vực bảo đảm 250 000công việc làm. Hiện tại Châu Á được coi là một trong những thị trường quan trọng nhất của các nhà sản xuất Pháp, chiếm đến ¼ thị phần.

Riêng Trung Quốc mỗi năm nhập vào đến 1 tỷ euro rượu và champagne của Pháp. Đấy chính là điều mà giới trong ngành cho rằng tương lai của ngành rượu vang Pháp đang được đặt ở Châu Á.

Nếu như Bordeaux có truyền thống mở rộng cửa đón các nhà tư bản quốc tế, thì ngược lại vùng Bourgogne tới nay hãy còn khá khép kín và là độc quyền của các nhà sản xuất địa phương. Tới nay, trên 4000 nhà làm rượu của Bourgogne, mới chỉ có hai cơ sở được bán lại cho người ngoại quốc. Cho nên việc chuyển nhượng một cơ ngơi vào tay người nước ngoài đã không khỏi là dấy lên một sự hoài nghi.

Nhưng có điều khiến giới trong ngành lo ngại hơn cả là khi cơ ngơi cùng tòa lâu đài Gevrey Chambertin được rao bán thì đã có những nhà đầu tư địa phương đề nghị mua lại với giá từ 3,5 cho tới 4 triệu euro. Đề nghị đó không hấp dẫn bằng khoản tiền 8 triệu mà ông chủ sòng bạc Macao đã dễ dàng chi ra để làm chủ cả một dịnh thự và 2 hecta đất trồng nho.

Pierre Henry Gagey chủ tịch nghiệp đoàn các nhà sản xuất rượu vang của vùng Bourgogne trở lại về tranh cãi chung quanh việc cơ ngơi Gevrey Chambertin rơi vào tay một chủ nhân Trung Quốc :

« Diện tích đất trồng nho ở vùng Bourgogne không thể mở rộng thêm được, cho nên nếu như các nhà sản xuất trong vùng tập trung bán vang cho Trung Quốc thì họ sẽ không thể tiếp tục cung cấp cho các thị trường của Hoa Kỳ, Canada và Pháp như hiện nay. Các nhà sản xuất rượu Bourgogne, mong muốn hiện diện ở mọi nơi và Trung Quốc sẽ chỉ là một trong số 3 thị trường lớng của chúng tôi mà thôi ».

Hiện tại trên tổng số 4000 nhà sản xuất rượu ở vùng Bourgogne, hiện mới chỉ có hai nhà cơ ngơi đã được bán đứt cho Trung Quốc. Nhưng cũng đủ để dân trong vùng nêu lên nhiều câu hỏi.

Điều quan trọng hơn đối với ông Gagey là các nhà sản xuất địa phương cần phải có một chiến lược rõ ràng tránh để đe dọa đến tương lai của một loại rượu nổi tiếng như vang của vùng Bourgogne :

« Thực ra đầu tư của Trung Quốc không phải là một sự kiện. Mọi người thắc mắc chẳng qua chỉ vì Château Gevrey Chambertin là một nhãn hiệu quá nổi tiếng đối với giới sành điệu của thế giới. Tuy nhiên điều này khiến các nhà sản xuất phải suy nghĩ rất nhiều về tương lai, về chiến lược của ngành làm rượu ở Bourgogne. Có một điều chắc chắn là ở đây không ai muốn giá địa ốc tăng vọt quá đáng, một khi các nhà đầu tư ngoại quốc tung tiền ra mua lại các ruộng nho có tiếng trong vùng để đầu cơ. Bản thân chúng tôi là những người sống vì ruộng, đất. Do vậy chúng tôi muốn là những người đầu tư vào đây phải là những người cũng yêu quý cây nho, tha thiết với nghề làm rượu vang với truyền thống và những nét đặc thù của vùng Bourgogne. Chúng tôi không chấp nhận những nhà đầu tư chôn tiền vào đây chỉ với mục đích kiếm lời ».

Đành rằng ở Pháp, trong số các loại vang Bourgogne, nhãn hiệu Château Gevrey Chambertin không được ưa chuộng bằng những chai Nuits Saint Georges, hay Pommard thể nhưng Château Gevrey Chambertin đã trở thành một chuẩn mực nhất định trong bảng xếp hạng về rượu vang đối với giới sành điệu từ Tokyo đến New York.  Việc mua lại một đồn điển danh tiếng như Château Gevrey Chambertin cho thấy là các nhà đầu tư Trung Quốc bắt đầu tăng tốc trong chiến lược thâu tóm thị trường vang Pháp.

-->Đọc tiếp...

Nhà Văn Nam Cao Và Giọt Nước Mắt

Có thành ngữ “nước mắt cá sấu” để ám chỉ những giọt nước mắt giả dối. Nhưng dường như với nhà văn Nam Cao, ông là không tin vào hình ảnh đó, ý nghĩa đó. Ông tỏ ra là người rất tin tưởng vào giọt nước mắt hướng thiện, thiên lương của con người. Nhà văn đã có hẳn một truyện ngắn mang tên Nước mắt. Ông lấy lời của nhà văn, nhà thơ Pháp Francois Coppée (1812 - 1908) làm đề từ cho truyện ngắn của mình : “Người ta chỉ xấu xa, hư hỏng trước đôi mắt háo hoảnh của phường ích kỷ ; và nước mắt là một miếng kính biến hình vũ trụ.” Qua lời đề từ ấy, ta có thể hiểu được cách nhìn đời, nhìn người của nhà văn hiện thực và nhân đạo. Với “đôi mắt ráo hoảnh của phường ích kỷ”, tức là với cái nhìn hời hợt, nông nổi, hẹp hòi, lạnh lùng, người ta chỉ thấy thế giới này toàn là xấu xa, hư hỏng, toàn là cái đáng buồn, cái làm cho ta buồn. Ngược lại, nếu cảm nhận cuộc sống và con người bằng “nước mắt”, tức là đánh giá, nhìn nhận bằng tình thương và sự trân trọng, bằng trách nhiệm, ta có thể thấy vũ trụ này “biến hình”, nghĩa là ta có thể bắt gặp những vẻ đẹp cao quý, thánh thiện ngay trong những điều tưởng chừng như là “gàn dở, ngu ngốc, bần tiện, xấu xa, bỉ ổi …”. Với “đôi mắt” của tình yêu thương, tin cậy, ta có thể đi sâu phát hiện bản chất đích thực của con người và cuộc đời. Nói cách khác, lời của nhà văn Pháp cũng là chân lý nghệ thuật của Nam Cao: vấn đề không phải người ta nhìn thấy cái gì, mà quan trọng hơn là người ta nhìn thấy như thế nào, bằng cách nào; “đôi mắt” đúng đắn nhất – cách nhìn đời, nhìn người đúng đắn nhất – là dựa trên tình thương, dựa trên chủ nghĩa nhân đạo cao quý. “Một tác phẩm thật giá trị phải vượt lên bên trên tất cả các bờ cõi và giới hạn, phải là tác phẩm chung cho cả loài người. Nó phải chứa đựng một cái gì lớn lao, mạnh mẽ, vừa đau đớn, lại vừa phấn khởi. Nó ca tụng lòng thương, tình bác ái, sự công bình… Nó làm cho người gần người hơn.” (Đời thừa) Với một quan niệm như thế, nhà văn “Nam Cao đã để lại những áng văn nóng hực của một nhân cách và một tài năng lớn” (Chu Văn Sơn)(1). Bằng lòng yêu thương, gắn bó, ân tình sâu nặng đối với những người nghèo khổ, Nam Cao đã hướng đến những số phận hẩm hiu, bị bần cùng đến mức thê thảm. Trong Một đám cưới, vì nghèo mà gia đình Dần ly tán. Dần phải cho cưới vì khi mẹ Dần mất, nhà không còn một đồng xu nào, đã nhận của người ta hai mươi đồng bạc cưới. Sau đám cưới, người cha phải ngược lên rừng kiếm ăn, các em Dần thì gửi nhờ hàng xóm. Lão Hạc trong truyện ngắn cùng tên thì không còn gì để ăn, vì phải giữ lại mảnh vườn cho con nên ăn bả chó tự tử. Nhân vật Hộ, Thứ, Điền… (trong Đời thừa, Sống mòn, Trăng sáng…) phải luôn đối mặt với gánh nặng áo cơm, luôn điên người lên để xoay tiền, đã không ít lần cư xử thô bạo với vợ con. Nam Cao không chỉ nhìn thấy bi kịch của sự đói nghèo, đôi mắt nhân đạo sâu sắc, mới mẻ của nhà văn còn giúp ông phát hiện những tấn bi kịch tinh thần đau đớn, day dứt, nhưng không kém giằng co, dữ dội trong tâm hồn những con người cùng khổ (trong Lão Hạc, Chí Phèo, Đời thừa, Sống mòn …). Ở đây, Nam Cao đã phát hiện ra những cái chết (cái chết sinh học của lão Hạc, Chí Phèo, cái chết tinh thần của Hộ, Thứ …) nhưng đó là những “cái chết đòi được sống.” Ở một số tác phẩm, nhất là những tác phẩm viết về người nông dân, bằng cái nhìn tuy lạnh lùng, tỉnh táo nhưng không “ráo hoảnh”, Nam Cao còn phát hiện một quy luật của xã hội cũ. Đó là sự hà hiếp, áp bức, bóc lột tận cùng của giai cấp thống trị đã đẩy những người dân nhỏ bé, tội nghiệp đến sự tha hoá, đánh mất lòng tự trọng, mất lương phẩm. Một bà lão ngót nghét bảy mươi, đói đến mức nghĩ ra một kế : lần mò đi kiếm một bữa ăn trong sự mắng nhiếc sa sả của bà phó Thụ. “Một bữa no” của bà lão già ốm yếu, đói vàng cả mắt ấy, tội nghiệp thay, cay đắng thay, là một bài học cho những ai cố “ăn tộ vào” vì “người ta đói đến đâu cũng không thể chết, nhưng no một bữa là đủ chết.” ! Anh cu Lộ (Tư cách mõ) là “một anh mõ chính tông”, “cũng đê tiện, cũng lầy là, cũng tham ăn” và càng lúc càng “tiến bộ mãi trong nghề nghiệp mõ. Người ta càng khinh hắn, càng làm nhục hắn, hắn càng không biết nhục.” Nhà văn đã lý giải nguyên nhân của sự tha hoá của những kiếp người cùng khổ ấy là do hoàn cảnh, do sự đẩy đưa, thúc ép của hoàn cảnh. Vì thế trên những trang văn chua xót ấy, người đọc vẫn cảm nhận được ân tình của nhà văn đối với các nhân vật của mình. Một mặt, Nam Cao không bao giờ nhìn cuộc đời bằng “con mắt ráo hoảnh của phường ích kỷ”, mặt khác nhà văn luôn nhìn nhận, đánh giá con người và cuộc sống bằng nguyên tắc của tình thương. Nếu nhìn nhận cuộc đời bằng nước mắt – tức là con mắt của tình thương – thì “vũ trụ sẽ biến hình”, “cuộc đời chưa hẳn đã đáng buồn, hay vẫn đáng buồn nhưng lại đáng buồn theo một nghĩa khác”(Lão Hạc). Trong những con người bất hạnh vẫn âm ỉ cháy những đốm lửa nhân tính. Họ là những người “đáng kính”, bậc chí thiện, những thiên lương cao quý. Và những lúc nhân vật Nam Cao trở lại nguyên vẹn bản chất tốt đẹp, lương thiện, đúng nghĩa của hai chữ CON NGƯỜI, thì giọt nước mắt lại xuất hiện, lại lấp lánh trên những con chữ, những trang văn của ông. 1. Gần như truyện nào cũng có giọt nước mắt Truyện của Nam Cao trước Cách mạng là những câu chuyện buồn về kiếp sống lay lắt, xác xơ của những người nông dân khố rách áo ôm hay những người trí thức thường xuyên thất nghiệp, quẩn quanh ở xó nhà quê hay những xóm trọ nghèo nàn. Vì thế có thể thấy gần như truyện nào của Nam Cao cũng đều có giọt nước mắt. Hình ảnh nước mắt xuất hiện với tần số khá cao vì cuộc đời nhân vật Nam Cao đều là những tấn bi kịch. Ngay cả truyện ngắn mang tên là Cười thì cái cười cũng là tiếng khóc lộn ngược. Nhân vật “hắn” lúc “mỉm cười với trăng”, khi “cười khanh khách”, “cười rũ rượi, cười ngặt nghẽo” bởi với hắn tiếng cười là “liều thuốc giải uất”. Tiếng cười “tự kỷ ám thị” hắn cứ phải dùng hoài vì không lúc nào là gia đình không túng bấn, vợ chồng không cãi nhau, con lúc nào cũng nheo nhéo, the thé khóc, vợ lúc nào cũng nhăn nhó, gắt gỏng. “Nhà um lên những tiếng dứt lác, dằn vặt, hắt hủi và khóc lóc.” Hắn cười vì hắn “sợ cái chết trong lúc sống : cái chết đáng buồn của những người sống sờ sờ ra đấy, nhưng chẳng dùng sự sống của mình vào công việc gì …” Đám cưới lẽ ra là chuyện vui, là hạnh phúc nhưng Một đám cưới của Nam Cao thì chẳng khác chi một đám ma, thậm chí một đám ma nhà nghèo. Cả nhà gái nhà trai chỉ vỏn vẹn có sáu người. Ông bố vợ kéo mấy cành rào rấp ngõ và đám cưới ra đi. Mẹ chồng quần đụp, áo vá. Cô dâu sụt sịt khóc, đi bên cạnh mẹ chồng. Chú rể dắt đứa em lớn. Thằng bé thì ông bố cõng. “Cả bọn đi lủi thủi trong sương lạnh và bóng tối như một gia đình xẩm lẳng lặng dắt díu nhau đi tìm chỗ ngủ …” Một đám cưới nhưng thực chất là chia người ra để chạy trốn cơn đói. Sau đám cưới là gia đình phân ly. Vì vậy ban đầu Dần “sụt sịt khóc”  rồi Dần “khóc nấc lên, nức nơ”, “thằng lớn chực khóc, thằng bé ngây mặt ra, người cha thấy lòng thổn thức…” Nam Cao có hẳn một truyện đặt tên là Nước mắt đẫm đầy nước mắt: nước mắt đầm đìa của Điền, của cái Hường – con Điền, nước mắt giàn giụa của ông Phán láng giềng nhà Điền. “Chỉ vì người nào cũng khổ cả, vì người nọ cứ  tưởng vì người kia mà khổ” nên “nghiến rứt” nhau, đối xử “tàn nhẫn” với nhau, “làm khổ lẫn  nhau”. Rồi Sống mòn, Trăng sáng, Đời thừa, Chí Phèo, Lão Hạc, Từ ngày mẹ chết, Bài học quét nhà, Dì Hảo, Điếu văn…  truyện nào cũng chan chứa, đầm đìa những giọt nước mắt cay đắng, tủi cực… góp phần làm nên một đặc điểm thi pháp truyện Nam Cao trước Cách mạng. 2. Giọt nước mắt gắn liền với những cảnh đời bi kịch Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật của Nam Cao không tách rời những vấn đề xã hội. Xã hội thực dân phong kiến Việt Nam trước năm 1945 là một xã hội bất công, phi nhân tính, giam hãm con người triền miên trong đói khổ, tù túng và dốt nát. Không phải ngẫu nhiên mà GS. Nguyễn Đăng Mạnh đã nhận xét truyện Nam Cao  xoay quanh vấn đề cái đói và miếng ăn. “Nếu như tác phẩm của Ngô Tất Tố là tiếng kêu cứu đói, thì ở tác phẩm của Nam Cao lại là tiếng kêu cứu lấy nhân cách, nhân phẩm, nhân tính của con người đang bị cái đói và miếng ăn làm cho tiêu mòn đi, thui chột đi, huỷ diệt đi.”(2) Với những người nông dân đáng thương, Nam Cao đã tập trung khắc hoạ bi kịch quẫn bách vì bần hàn, đói rách, thậm chí vì thấp cổ bé họng mà họ còn bị bọn thống trị dồn đẩy vào ngõ cụt nên quay ra chống trả bằng con đường tha hoá, lưu manh hoá. Vì cứ phải triền miên đối mặt với đói rét, ốm đau nên các nhânvật của Nam Cao hay khóc. Đằng sau luỹ tre xanh, đây đó lại dội lên tiếng khóc của những cố nông than thân trách phận, hờn trời oán đất, kể lể tình cảnh bi ai của mình. Một bữa no là một tiếng khóc như thế. Bà cái Tý đã phải nhịn đói mấy hôm rồi nên bà hờ con suốt đêm, bà hờ thê thảm lắm, bà khóc đến gần mòn hết ra thành nước mắt. Đến gần sáng thì bà không còn sức mà khóc nữa. Vì vậy mà óc bà “sáng suốt”, bà nghĩ ngợi và tìm ra một kế : bà đi “ăn rình” nhà bà phó Thụ một bữa ! Bà lão bằng mọi giá phải được “một bữa no” trong sự lườm nguýt, chì chiết, nhục mạ của bà phó. Bà ăn ngay, ăn vội vàng, lập cập vì sợ người khác ăn hết. Rồi bà còn cạo nồi sồn sột, bà trộn mắm, bà rấm nốt. Nam Cao bề ngoài có vẻ thản nhiên, lạnh lùng miêu tả chậm rãi từng chi tiết nhưng kỳ thực trang văn đã đẫm đầy những giọt nước mắt thương cảm, chua xót trước cảnh vì đói khát mà có những người nông dân phải đổi nỗi khổ về vật chất lấy nỗi nhục về tinh thần, từ bỏ cả lòng tự trọng và nhân cách con người. Dì Hảo là một truyện gần như không có chuyện, xoay quanh cuộc đời buồn tủi, bất hạnh của dì Hảo từ ngày dì đi lấy chồng,  một người chồng không yêu dì, mà lại còn khinh dì nữa. Dì phải nai lưng đi làm nuôi hắn. Mỗi ngày người đàn bà nhẫn nại ấy kiếm được hai hào. Dì ăn có năm xu. Còn một hào thì hắn dùng vào uống rượu. Khi ông trời bắt dì phải đẻ một đứa con, đứa con chết mà dì thì tê liệt, mỗi ngày không còn hai hào nữa, hắn đã chửi nhiều lắm. “Dì Hảo chẳng nói gì. Dì nghiến chặt răng để khỏi khóc nhưng mà dì cứ khóc. Chao ơi ! Dì Hảo khóc. Dì khóc nức nở, khóc nấc lên, khóc như người ta thổ. Dì thổ ra nước mắt.” Nhưng rồi bệnh dì cũng qua, dì Hảo lại đi làm, lại có tiền, người chồng bỗng trở về, về với một người vợ theo trơ tráo. Ban đầu thì dì ngạc nhiên, rồi tức tối nhưng rồi dì nhẫn nại : nếu hắn không về thì cũng thế. “Dì chẳng hé răng nói nửa lời nhưng dì khóc ngấm ngầm khi chúng cười vui”. Rồi đến một ngày không thấy con vợ bé đâu, hắn lại uống rồi hắn lại chửi. “Dì Hảo cắn răng lại để cho khỏi khóc nhưng cứ khóc”. Cuối cùng hắn lại bỏ đi. “Dì Hảo ngạc nhiên, rồi tức tối. Sau cùng thì dì nhẫn nại. Phải, nhẫn nại là hơn : nếu hắn cứ ở nhà thì cũng thế.” Truyện về nông thôn của Nam Cao cũng không thiếu giọt nước mắt của trẻ thơ – những nạn nhân tội nghiệp của sự thiếu đói, nghèo túng. Trong Bài học quét nhà là bé Hồng mới có năm tuổi “có một lúc kia, ngước đôi mắt giàn giụa nước mắt nhìn bố như cầu cứu” khi người mẹ vì “lo lắng quá” mà sinh ra có cử chỉ “vô lý và tàn nhẫn” đối với con. Từ ngày mẹ chết, ba năm là chuỗi ngày đẫm đầy nước mắt của Ninh và Đật, nhưng thê thảm nhất là ngày thầy Ninh bán nhà vì thua xóc đĩa. Người ta đến dỡ nhà, tiếng dùi đục chan chát nghe ghê rợn như tiếng đóng cá chiếc săng của mẹ, Ninh mếu máo rồi Ninh oà lên khóc. Bữa tiệc thịt chó của một thằng-cha mất hết tính người là một bữa khóc của một người mẹ rất còm cõi và bốn đứa con gầy ốm. “Thằng cu Con khóc oà lên. Nó lăn ra, chân đập như một người giãy chết, tay cào xé mẹ. Người mẹ đỏ mũi lên và mếu xệch đi, rưng rức khóc. Cái Gái và cu Nhớn, cu Nhỡ cũng oà khóc theo.” (Trẻ con không ăn được thịt chó) Năm 1941, Chí Phèo được in thành sách lần đầu với cái tên Đôi lứa xứng đôi, người ta đã nhận thấy đây là tấn bi kịch thê thảm nhất của người dân cày trong xã hội cũ. Chí Phèo là một cố nông lương thiện đã từng có mơ ước hết sức bình dị “một gia đình nho nhỏ, chồng cuốc mướn cày thuê, vợ dệt vải, chúng lại bỏ một con lợn nuôi để làm vốn liếng, khá giả thì mua dăm ba sào ruộng làm.” Nhưng Bá Kiến vì ghen tuông đã đẩy Chí Phèo vào tù. Nhà tù thực dân đã biến anh nông dân cố cùng nhưng lương thiện ấy thành một tên lưu manh. Tiếng chửi mở đầu truyện lúc Chí Phèo say rượu, khật khưỡng giữa đường làng với ba con chó dữ tưởng chừng như không gì điên rồ hơn. Ai lại đi chửi Trời, rồi chửi Đời, chửi cả làng Vũ Đại, chửi những ai không chửi nhau với hắn và chửi cái đứa chết mẹ nào đã đẻ ra thằng Chí Phèo. Song, cứ xem xét cách thu hẹp dần đối tượng từ không đâu nhất, xa xôi nhất đến sát sạt hơn, ta sẽ hiểu đó không phải là tiếng chửi của kẻ say không biết trời đất là gì. Nhà văn viết : “Giá hắn biết hát thì có lẽ hắn không chửi. Khổ cho hắn và khổ cho người, hắn lại không biết hát. Thì hắn chửi…” Bài chửi kia là bài hát lộn ngược của Chí Phèo. Cũng có thể nói bài chửi kia là âm bản của tiếng khóc của một linh hồn méo mó và đau khổ, tiếng khóc khắc khoải của loài “quỷ dữ” ! Nếu ở đề tài về người nông dân, Nam Cao thường đi vào những bi kịch của sự bần cùng hoá, lưu manh hoá thì với đề tài người trí thức tiểu tư sản, Nam Cao xoáy vào bi kịch bị vỡ mộng, bi kịch chết mòn của họ. Môi trường sống của họ là những không gian chật hẹp, tù túng, quẩn quanh, suy nghĩ của họ cũng trơ nên tầm thường, nhỏ nhen, vô vị. Đời họ thường không có biến cố gì to tát nhưng lại không thiếu những sự kiện làm cho buồn đau đến tê tái, u uất. Trong Đời thừa, văn sĩ Hộ nhiều khi không chịu nổi cái không khí bực tức ở trong nhà, “hắn đang ngồi bỗng đứng phắt lên, mắt chan chứa nước, mặt hằm hằm, vùng vằng đi ra phố, vừa đi vừa nuốt nghẹn.” Điền trong Trăng sáng đang ngắm trăng, thả hồn vào trong giấc mộng văn chương lãng mạn thì vụt cái trăng mất đẹp : trong nhà đưa ra tiếng vợ gắt gỏng, tiếng nức nở, nôn oẹ của đứa con gái. Điền cúi mặt, bẽn lẽn như bị bắt gặp làm việc xấu. “Một nỗi chua xót gần như là thuộc về thể chất, ứ lên trong lòng Điền. Nó dâng lên đến cổ, xông lên óc. Nước mắt Điền ứa ra.” Nhà văn Điền trong Nước mắt nhiều lần “tưởng có thể khóc oà lên được” vì nhọc, vì nhục, vì những lớp buồn tủi chất chứa thêm vào lòng… Đó là những giọt nước mắt cay đắng, bất lực, bế tắc của những người trí thức vốn đa sầu, đa cảm, đa đoan lại phải sống trong một môi trường luôn “đầu độc” con người. 3. Giọt nước mắt là biểu hiện của nhân tính Giọt nước mắt trong truyện Nam Cao giai đoạn trước Cách mạng đều là những giọt nước mắt gắn liền với những số phận đầy bi kịch bị thử thách khốc liệt bởi cái đói, cái nghèo nhưng vẫn cố giữ lấy nhân phẩm, nhân cách trong sạch, cao đẹp. Nhìn đời bằng đôi mắt nhân đạo, Nam Cao quan niệm giọt nước mắt là biểu hiện của tính người, là tiêu chuẩn để xác định giá trị con người, phân biệt con người và con vật. Nước mắt được nhà văn sử dụng như một phương tiện để nhân vật bộc lộ mình, nỗ lực vươn lên. Quan trọng hơn, nước mắt được nhà văn xem là một tín hiệu nghệ thuật để “biến hình vũ trụ”, từ bề ngoài tưởng chừng như xấu xa để đi vào khám phá bản chất lương thiện. Với trình độ mới của chủ nghĩa hiện thực, Nam Cao chủ trương đi sâu miêu tả, phân tích thế giới nội tâm con người. Truyện ngắn Lão Hạc là quá trình từng bước một để ông giáo nhận ra bản chất đích thực của lão Hạc. Chi tiết lão Hạc bán cậu Vàng thật đắt. “Lão cố làm ra vẻ vui vẻ. Nhưng trông lão cười như mếu và đôi mắt ầng ậng nước.” Rồi “mặt lão đột nhiên co rúm lại. Những vết nhăn xô lại với nhau, ép cho nước mắt chảy ra. Cái đầu lão ngoẹo về một bên và cái miệng móm mém của lão mếu như con nít. Lão hu hu khóc…” Đó là tiếng khóc của một con người suốt đời chưa hề lừa dối ai, vậy mà giờ đây đã trót lừa một con chó. Vì thế đó là tiếng khóc ân hận, ray rứt đến đau đớn. Sâu xa hơn, khi chứng kiến cái chết vật vã dữ dội của lão Hạc, chúng ta càng hiểu thêm nguyên cớ tại sao lão day dứt như thế khi bán con chó. Bán chó là chấm dứt niềm hy vọng ngày con trở về, bán chó là chuẩn bị cho cái chết của mình. Bán chó là chuyện hệ trọng bậc nhất của đời lão Hạc vì vậy lão khóc, khóc cậu Vàng, khóc cậu con trai và khóc cho chính mình. Giọt nước mắt lão Hạc tuy thê thảm nhưng lại có sức toả sáng vẻ đẹp của một bậc chí thiện. Cuộc đời nhân vật Chí Phèo đã thê thảm thì càng thê thảm hơn từ khi gặp thị Nở. Bởi vì chỉ khi gặp thị Nở, Chí Phèo mới ý thức được tình trạng tha hoá của mình. Nhận bát cháo hành từ tay thị Nở, ban đầu hắn ngạc nhiên, rồi hắn thấy “mắt hình như ươn ướt.” Sự thức tỉnh của các nhân vật của Nam Cao đều cùng với nước mắt và bằng nước mắt. Chí Phèo cũng vậy. Sống trong xã hội làng Vũ Đại khô héo tình người, giọt nước mắt Chí Phèo tưởng đã khô cạn, tiêu tan nhưng hoá ra vẫn chảy len lỏi, âm thầm và trong suốt. Nước mắt đã chảy là tính người đã hồi sinh, con người lương thiện đã hiện nguyên bản. “Hắn thèm lương thiện, hắn muốn làm hoà với mọi người biết bao ! Thị Nở sẽ mở đường hắn.” Nhưng bà cô thị Nở đã gạt phắt một cách phũ phàng, đánh vỡ mơ ước được sống cho ra một con người của Chí. Đau đớn cùng cực, Chí Phèo lại mang rượu ra uống. Nhưng lần này khác tất cả mọi lần, càng uống hắn lại càng tỉnh ra. “Hắn ôm mặt khóc rưng rức”. Hy vọng : khóc, tuyệt vọng : khóc. Khởi đầu sự tỉnh thức là nước mắt và cuối cùng cũng lại là nước mắt. Nhưng nếu khởi đầu là giọt nước mắt cảm động, ăn năn thì cuối cùng là giọt nước mắt tuyệt vọng. Các nhân vật trí thức của Nam Cao càng có nhiều lần “khóc cho cái chết của chính tâm hồn mình.” Giáo Thứ (Sống mòn) nghe tin Đích sắp chết, một ý nghĩ vụt loé lên trong óc “giá Đích chết ngay đi”, Thứ “chẳng rỏ được một giọt nước mắt nào tuy lòng y cũng bồi hồi”. Nhưng rồi ngay sau đó nước mắt Thứ ứa ra cho sự ích kỷ, đồi bại, tàn nhẫn, khốn nạn của mình. Trên chuyến tàu về quê, với ý nghĩ “Đời y sẽ mốc lên, sẽ rỉ đi, sẽ mòn, sẽ mục ra ở một xó nhà quê. Người ta sẽ khinh y, vợ y sẽ khinh y, chính y sẽ khinh y. Rồi y sẽ chết mà chưa làm gì cả, chết mà chưa sống”, Thứ “thấy nghẹn ngào”, khóc cho kiếp sống mòn (hay chết mòn) trong vô vị, vô nghĩa, vô vọng của mình. Trong truyện ngắn Đời thừa, nhân vật Hộ khi tỉnh rượu, nhớ lại hành vi cục súc, thô bỉ của mình, anh đã hối hận đến đau đớn. Nhìn người vợ đáng thương với cái dáng nằm thật là khó nhọc và khổ não, “Nước mắt hắn bật ra như nước một quả chanh mà người ta bóp mạnh. Và hắn khóc… Ôi chao ! Hắn khóc ! Hắn khóc nức nở, khóc như thể không ra tiếng khóc.” Giọt nước mắt của Hộ lúc này là tiếng khóc hối hận, đau đớn vì thương vợ, thương mình và vì cả giận mình. Chuyện kết thúc nhưng cuộc đời Hộ chưa khép lại. Cảnh cuối cùng với những giọt nước mắt Hộ đã làm người đọc ít nhiều hy vọng nó sẽ thanh lọc tâm hồn, nâng đỡ nhân cách của anh, giữ anh lại trước vực thẳm sa ngã. Có thể nói, giọt nước mắt của các nhân vật Nam Cao đều là phần nhân phẩm, nhân tính được cố giữ hay bị vùi lấp, hễ có cơ hội là trỗi dậy. Chi tiết giọt nước mắt đã thể hiện niềm tin tưởng, trân trọng của nhà văn đối với con người, thể hiện chủ nghĩa nhân đạo mới mẻ, sâu sắc của ông. Nhà nghiên cứu Nguyễn Hoành Khung vì thế đã viết : “Trong sáng tác, Nam Cao đã nhiều lần đề cập và ca ngợi nước mắt. Nhân vật tiểu tư sản của ông có không ít tật xấu và lỗi lầm, nhưng thường là những người hay bị hối hận giày vò và thường khóc vì hối hận. Đó không phải là thứ hối hận ồn ào, hời hợt của những kẻ lấy việc xỉ vả mình để khoe khoang, cũng không phải thứ hối hận có chu kỳ của nhiều kẻ tiểu tư sản dùng để xoa dịu cái lương tâm rách nát của mình trong khi vẫn buông mình theo cái xấu. Mà đó là sự giằng xé chảy máu của những tâm hồn trung thực, khát khao lương thiện. Với Nam Cao, nước mắt là biểu tượng của tình thương và giọt nước mắt là “giọt châu của loài người”, là “miếng kính biến hình vũ trụ.”(3)         Chi tiết nhỏ làm nên nhà văn lớn. Những chi tiết giọt nước mắt đã góp phần làm nên thành công của nhà văn lớn Nam Cao. Nó đã khái quát lên một chân lý nghệ thuật : nghệ thuật chân chính không những tìm thấy cái bình thường trong sự phi thường mà còn phát hiện cái phi thường trong sự bình thường, thậm chí tầm thường. Chỉ có nhà văn lớn có khối óc và trái tim lớn mới làm được điều đó. -------------------- (1) Nhiều tác giả – Chân dung các nhà văn Việt Nam hiện đại, tập 1 – NXB Giáo dục, Quảng Bình, 2005, tr 278. (2) Nguyễn Đăng Mạnh – Nhà văn Việt Nam hiện đại - Chân dung và phong cách – NXB Trẻ, TP HCM , 2000, tr 283. (3) Trần Đình Sử (tuyển chọn) -  Giảng văn chọn lọc văn học Việt Nam – NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, 2001, tr 245.

Chế Diễm Trâm

-->Đọc tiếp...

DỐT HAY NÓI CHỮ

Chuyện dốt hay sính chữ không chỉ chuyện xưa.

Nay có kẻ dốt làm quan, nhất là quan pháp đình thì thiên hạ khổ lắm lắm! Một phán quyết sai làm hại cả nhà, thậm chí cả một cộng đồng xã hội. Vì vậy truyện “Tam đại con gà” chính là hiểu được kẻ dốt nói chữ là như thế nào. Chuyện này âu cũng cho đời một bài học. Ý nói kẻ dốt nát nhưng cứ tỏ ra hay chữ, dùng chữ nghĩa để chứng tỏ ta đây. Còn có câu: Dốt đặc còn hơn hay chữ lỏng. Ý nói thà không biết gì còn hơn biêt lơ mơ lại còn tỏ vẻ rồi nói những điều sai trái.

Cũng tương tự như thế còn có câu: “Người chẳng có mẽ lại hay làm dáng”, “Xấu hay làm tốt, dốt hay nói chữ” để chỉ trích kẻ đề cao mình.

Chuyện kể: Xưa có anh học trò rất dốt, nhưng ở đời “Xấu hay làm tốt, dốt hay nói chữ”. Có người tưởng anh hay chữ thật, đón về nhà dạy trẻ. Một hôm, dạy thằng con nhà chủ đọc sách Tam thiên tự, sau chữ “tước” là sẻ, đến chữ “kê” là gà, thầy ta thấy cái chữ nhiều nét khó không biết dịch nghĩa sao cả. Khi trẻ hỏi gấp, thầy cuống quýt đọc liều “dủ dỉ là con dù dì”. Tối hôm ấy, nhân nhà chủ có bàn thờ thổ công, thầy đến khấn thầm, xin ba đài âm dương xem chữ ấy có đúng không. Thổ công không nói gì cả. Thầy cho là phải, lấy làm đắc sách. Hôm sau, thầy bệ vệ ngồi trên giường bảo lũ học trò đọc to rằng; “Dủ dỉ là con dù dì, dủ dỉ là con dù dì”. Người chủ đang ở vườn, thấy vậy bỏ cuốc chạy vào hỏi thầy: - Chết chửa, chữ ấy là chữ “kê” sao lại dạy chúng nó là con dù dì.

Bấy giờ thầy mới nghĩ: “Mình đã dốt, thổ công nhà này cũng dốt nữa”, song vẫn nhanh trí gỡ rằng:

- Ông tưởng tôi không biết chứ kê, mà kê nghĩa là gà hay sao? Nhưng tôi dạy chúng nó thế là để chúng biết đến tam đại con gà kia đấy.

Nhà chủ ngạc nhiên hỏi:

- Tam đại con gà là thế nào? Thầy cắt nghĩa: - Thế này nhé: Dủ dỉ là chị con công; Con công là ông con gà. Thế chẳng phải tôi đã dạy chúng hiểu ba đời con gà là gì.

Nhà chủ đành chịu thầy, rồi ra nói với thằng con:

“Thày này đã dốt lại hay nói chữ”.

Theo truyện “Tam đại con gà” – “Truyện cổ nước Nam”, Ôn Như Nguyễn Văn Ngọc – NXB Văn học, 2003 --------------

Chuyện dốt hay sính chữ không chỉ chuyện xưa. Nay có kẻ dốt làm quan, nhất là quan pháp đình thì thiên hạ khổ lắm lắm! Một phán quyết sai làm hại cả nhà, thậm chí cả một cộng đồng xã hội. Vì vậy truyện “Tam đại con gà” chính là hiểu được kẻ dốt nói chữ là như thế nào.

Chuyện này âu cũng cho đời một bài học.

-->Đọc tiếp...

Hà Mỹ Xuân : Cải lương đã thấm vào huyết quản

Hà Mỹ Xuân trong vai Thái hậu Dương Vân Nga (RFI)

Lê Phước

 Nghe         

Một nghệ sĩ sống bằng nghề hát cải lương tận tụy với cải lương đã là đáng quí, nhưng có những nghệ sĩ phải làm nghề khác để sinh nhai nhưng lại hết lòng hết dạ với cải lương, thì điều đó thật sự còn đáng quí biết dường nào. Và trong thực tế, những trường hợp như vậy rất hạn hữu.

Trong cái số lượng rất hạn hữu đó đầu tiên phải kể đến nữ nghệ sĩ Hà Mỹ Xuân, một nghệ sĩ tài danh vang bóng một thời hồi những thập niên 1960, 1970, có nhiều đóng góp cho sân khấu cải lương sau 1975, và dù đã hơn 20 năm sống nơi đất khách, nghệ thuật cải lương vẫn luôn chảy trong huyết quản của cô.
Một thời vang bóng
Nghệ sĩ Hà Mỹ Xuân tên thật là Nguyễn Thị Tiết Xuân, sinh ngày 10/10/1950 tại Long Xuyên, An Giang. Hà Mỹ Xuân bắt đầu đi hát từ năm 13 tuổi dưới sự dìu dắt của người anh ruột là nghệ sĩ Thanh Điền và người chị ruột là nghệ sĩ Hà Mỹ Liên. Nghệ danh Hà Mỹ Xuân là do Hà Mỹ Liên đặt. Ngoài anh chị của mình, Hà Mỹ Xuân còn được may mắn thọ giáo với những bậc thầy của giới cải lương: cô được nghệ sĩ Diệu Hiền dạy hát và nghệ sĩ Ba Vân dạy diễn xuất.
Năm 15 tuổi, Hà Mỹ Xuân bắt đầu đóng đào chánh bên cạnh vị tiền bối của mình là nghệ sĩ Minh Cảnh trong vở Công Chúa Rừng Xanh tại đoàn Kim Chung, một đoàn hát lớn mà hầu hết nghệ sĩ cải lương lúc bấy giờ đều ước mơ được về hát. Hà Mỹ Xuân đã hát cho nhiều đoàn như Kim Chung, Dạ Lý Hương, Hương Mùa Thu…
Năm 1972, Hà Mỹ Xuân cùng với anh chị mình là nghệ sĩ Thanh Điền và nghệ sĩ Hà Mỹ Liên thành lập đoàn hát Xuân Liên Hoa, qui tụ nhiều nghệ sĩ trẻ tài năng lúc bấy giờ: Dũng Thanh Lâm, Thanh Kim Huệ, Hà Bửu Tân, Giang Châu…
Kiếp tầm nhả tơ
Sau năm 1975, trước làn sóng quốc hữu hóa các đoàn hát, Hà Mỹ Xuân vẫn tiếp tục theo nghiệp cải lương ở nhiều đoàn khác nhau đi lưu diễn khắp nơi như đoàn Long Giang (Long Xuyên), đoàn Long An, đoàn Vũng Tàu Côn Đảo, đoàn Sài Gòn 2, đoàn Sài Gòn 3, đoàn Tiền Giang, đoàn Thanh Nga…. Đặc biệt ở đoàn Tiền Giang, Hà Mỹ Xuân đã có nhiều đóng góp quan trọng, nhất là một nghệ sĩ lớn có danh vọng như Hà Mỹ Xuân mà chấp nhận về làm quản lí và nghệ sĩ biểu diễn cho một đoàn hát tỉnh lẽ thì quả thật là một sự hy sinh đáng ghi nhận.
Đóng góp của Hà Mỹ Xuân cho nghệ thuật cải lương sau 1975 đã được ghi nhận bằng những giải thưởng lớn: huy chương vàng toàn quốc năm 1985 với vai Nguyễn Thị Hạnh trong tuồng Đất và Hoa của soạn giả Minh Khoa, huy chương vàng khu vực Vũng Tàu-Côn Đảo năm 1986 với vai Thứ Phi Phi Yến trong vở tuồng cùng tên của soạn giả Nhất Tâm, huy chương vàng khu vực Đồng Bằng Sông Cửu Long năm 1987 với vai vợ chàng họa sĩ mù trong Đôi Mắt Tình yêu của soạn giả Lưu Quang Vũ.
Năm 1988, Hà Mỹ Xuân sang định cư tại Pháp. Nơi đất khách quê người, cô không còn có thể sống bằng nghề hát cải lương, nhưng niềm đam mê cải lương trong cô vẫn luôn cháy bỏng. Trên đất khách, Hà Mỹ Xuân vẫn tiếp tục hát mỗi khi có cơ hội, hát không phải để kiếm tiền mà để thỏa cái lòng thương nhớ cải lương, để góp phần “đem chuông đi đánh xứ người”. Báo chí Pháp và Đức đã từng có bài ghi nhận về những đóng góp của cô cho nghệ thuật cải lương.
Thanh Nga - Hà Mỹ Xuân : Đôi bạn diễn xưa nay hiếm
Hà Mỹ Xuân rất tâm đắt cách diễn và giọng ca của Nữ Hoàng Sân Khấu Thanh Nga, nên mỗi khi nói về Thanh Nga cô nói với một sự say sưa bất tận. Hà Mỹ Xuân từng có một thời đứng chung sân khấu với nghệ sĩ Thanh Nga : Hà Mỹ Xuân là đào nhì còn Thanh Nga là đào chánh. Thường thì trong nghệ thuật cải lương người ta hay nói về “đôi bạn diễn” hay “đóng cặp” thì người ta nghĩ ngay đến đôi đào kép chánh, tức một nam một nữ. Thế nhưng, Thanh Nga và Hà Mỹ Xuân trong vở tuồng Tiếng Trống Mê Linh đã góp phần khẳng định tầm quan trọng của việc chọn lựa “đôi bạn diễn” đào chánh và đào nhì trong một vở cải lương.
Trên thực tế, việc chọn đào nhất và đào nhì cũng rất quan trọng. Nói về các vai đào trong một vở tuồng thì đây là hai cô đào xuất hiện nhiều nhất, ca diễn nhiều nhất, có khi đóng vai là người thân của nhau, có lúc lại là kẻ thù của nhau. Thế nhưng người thân hay kẻ thù gì thì cũng phải diễn sau cho “khớp”, phải biết nương nhau, tung hứng cho đúng lúc đúng nơi để góp phần giúp nhau thành công trong vai diễn. Trong lô gích đó thì đôi bạn diễn Thanh Nga-Hà Mỹ Xuân có thể được xem là “đôi bạn diễn” xưa nay hiếm.
Trong tuồng cổ trang lịch sử Tiếng Trống Mê Linh, Thanh Nga trong vai Trưng Trắc và Hà Mỹ Xuân trong vai Trưng Nhị. Thanh Nga có giọng ca trầm buồn còn Hà Mỹ Xuân thì có giọng cao, mạnh mẽ, cả hai lại có cách diễn chững chạc, khai thác triệt để nội tâm nhân vật, vì thế sự khác biệt trong giọng ca đã giúp hai giọng ca này bổ sung cho nhau, sự tương đồng trong cách diễn đã giúp đôi bạn diễn này tung hứng một cách đúng lúc, đúng nơi, có tiết độ và rất ăn ý. Nếu Thanh Nga để đời với vai Trưng Trắc thì Hà Mỹ Xuân cũng làm khó cho thế hệ sau với vai Trưng Nhị, bởi sau cô, đến hiện tại chưa thấy có ai thủ vai Trưng Nhị đạt được như cô, cũng chưa thấy có đôi bạn diễn Trưng Trắc-Trưng Nhị nào được như đôi bạn diễn Thanh Nga-Hà Mỹ Xuân.
Lớp hay nhất trong Tiếng Trống Mê Linh của Thanh Nga-Hà Mỹ Xuân là lớp Tào Uyên được cử làm sứ giả đến thăm dò thực hư của quân khởi nghĩa của Hai Bà Trưng. Trong buổi tiếp, Trưng Trắc đã dụng kế ly gián Tào Uyên với thái thú Tô Định, và thả Tào Uyên về để giúp bà thực hiện mưu kế đó. Thế nhưng, Trưng Nhị chưa hiểu được điều đó, cứ ngỡ rằng chị mình đã nhân từ với kẻ thù mà quên đi mối hận nước non và mối thù bắt giữ Thi Sách, nên Trưng Nhị đã lớn tiếng trách chị mình.
Giọng ca của Hà Mỹ Xuân mạnh mẽ, lối diễn xuất chững chạc, điệu bộ thể hiện sự oai phong rất điêu luyện, nên rất thích hợp với vai nữ tướng. Thêm vào đó, Hà Mỹ Xuân có cách diễn xuất khai thác triệt để nội tâm, nên lời trách cứ của Trưng Nhị-Hà Mỹ Xuân thật sự rất bi hùng, rất oai phong và cũng rất tình cảm. Tiếp theo đó, Trưng Trắc-Thanh Nga đã nhẹ nhàng khuyên em mình, và cả hai người ca ba câu vọng cổ. Cách diễn tương đồng, cách ca bổ trợ cho nhau đã thể hiện xuất thần tính cách của nhân vật và điều mà tác giả cần gửi gấm, đúng như lời của cụ Đô Trinh nhận xét sau đó: “Thật không thấy tình chị em nào thắm thiết như thế”. Đôi bạn diễn Thanh Nga-Hà Mỹ Xuân đã làm cho lớp tuồng vốn rất nhỏ bé này trở nên to lớn, tạo thành một trong những điểm nhấn của vở diễn.
Chưa hết, lớp Trưng Trắc đánh trống tiến quân sau khi đã tế sống chồng cũng là một lớp diễn để đời. Trưng Trắc-Thanh Nga đánh ba tiếng trống ra quân với một sự cố gắng tối đa của lý trí, với một niềm đau khổ tột cùng, nhưng trước nghĩa lớn của dân tộc nên đành phải hy sinh tình nhà. Thanh Nga đã xuất sắc trong cách diễn khi đánh ba tiếng trống này. Mỗi khi dùi của Trưng Trắc-Thanh Nga chạm vào mặt trống thì người xem cũng tan lòng nát dạ. Bên cạnh Thanh Nga, Hà Mỹ Xuân cũng không kém phần xuất thần.
Khi Trưng Trắc-Thanh Nga cầm dùi chuẩn bị đích thân đánh trống tiến quân, Trưng Nhị-Hà Mỹ Xuân nắm tay chị nói: “Xin chị để cho em nổi trống tấn công”. Trưng Nhị-Hà Mỹ Xuân nói trong nghẹn ngào, thể hiện được sự cố gắng tối đa của lý trí, cố vượt qua tình nhà vì nợ nước. Nếu mối tình nhà của Trưng Trắc lúc này chỉ là khóc thương chồng, thì mối tình nhà của Trưng Nhị lại nhân đôi, tức vừa khóc thương cho anh rể, vừa khóc thương cho hoàn cảnh của chị mình. Giọng nói của Trưng Nhị-Hà Mỹ Xuân khi ấy bên cạnh nỗi đau thương còn cho khán giả cảm nhận được một niềm uất hận tột cùng, uất hận kẻ thù đã gây cảnh nước mất nhà tan. Chỉ mấy từ đơn giản như trên, nhưng thật sự Trưng Nhị-Hà Mỹ Xuân đã thể hiện được sự thượng thừa trong diễn xuất.
Cải lương đã hòa trong huyết quản
Năm 1978, nghệ sĩ Thanh Nga qua đời, Hà Mỹ Xuân được xem là người thế Thanh Nga thành công nhất trong các vai diễn Trưng Trắc (Tiếng Trống Mê Linh), Quỳnh Nga (Bên Cầu Dệt Lụa), Thái Hậu Dương Vân Nga (Vở tuồng cùng tên).
Hồi tết năm 2012, trong chương trình mừng xuân của người Việt Nam tại Pháp tổ chức ở trụ sở Tổ chức UNESCO tại Paris, Hà Mỹ Xuân đã tái hiện lại vai Thái Hậu Dương Vân Nga và vai Quỳnh Nga với sự góp mặt của nghệ sĩ Lý Kim Thành. Xem Hà Mỹ Xuân diễn Thái Hậu Dương Vân Nga, người xem không khỏi giật mình về tính chuyên nghiệp của cô, nhịp nhàng điêu luyện, động tác chuẩn mực.
Xem Hà Mỹ Xuân diễn Thái Hạu Dương Vân Nga ta chợt nhận ra rằng những động tác của bà Thái Hậu Dương Vân Nga-Hà Mỹ Xuân trên sân khấu dư một chút cũng mất hay mà thiếu một chút cũng không được. Nhất là lớp thoại trên sân khấu khi trên tay cầm tấm long bào. Đoạn này vị thái hậu nói gần như là độc thoại với một số vị quan muốn làm hòa với giặc.
Đây là một đoạn rất khó diễn bởi là đoạn cao trào nên khán giả tập trung chú ý từng cử chỉ của bà thái hậu để xem bà quyết định thế nào cho vận mệnh non sông, mà cụ thể là xem bà thái hậu có quyết định giao nạp long bào cho giặc Tống hay không. Phải làm sao thể hiện được sự thuyết phục tuyệt đối trong lời nói đối với các quan, mà muốn thuyết phục thì trước tiên bản thân vị thái hậu phải thể hiện một sự quyết tâm cao độ, một ý chí sắt đá trước đe dọa của cường địch. Hà Mỹ Xuân đã thỏa mãn hoàn toàn những yêu cầu đó với lối diễn xuất chuẩn mực, với giọng nói mạnh mẽ âm vang đầy tâm trạng, Nếu không phải một nghệ sĩ bậc thầy thì không thể đạt nổi trình độ diễn xuất đó.
Vai Quỳnh Nga cũng vậy, ngược lại hoàn toàn với vai một bà thái hậu uy nghi, Hà Mỹ Xuân ngay sau đó vào vai một nàng Quỳnh Nga dịu dàng, chịu thương chịu khó nuôi tầm dệt lụa lo cho Trần Minh ăn học. Với lớp diễn Quỳnh Nga đến tiễn Trần Minh lên kinh ứng thí, Hà Mỹ Xuân đã thật sự làm sống lại cái không khí chuyên nghiệp đỉnh cao của nghệ thuật cải lương.
Hà Mỹ Xuân đã xa quê hương trên 20 năm, đã sống trong văn hóa Tây trên 20 năm, thế mà lại không hề xuống phong độ trong cách diễn xuất, trong sự điêu luyện về lối ca, thì quả thật là một điều đáng quí. Điều đó chỉ có hai cách giải thích. Thứ nhất đó là vì cải lương đã trở thành máu, thành hơi thở của Hà Mỹ Xuân nên dù ở trong môi trường nào, khi cần hát là cô hát được ngay, mà hát một cách rất điêu luyện.
Cách giải thích thứ hai liên quan đến sự rèn luyện của người nghệ sĩ. Người xưa thường nói “Văn ôn võ luyện”, đối với nghệ sĩ cải lương câu nói này có giá trị hơn ai hết. Là một nghệ sĩ, để ca điêu luyện, để diễn cho hay, thì đòi hỏi phải trau dồi không ngừng, phải tập luyện hằng ngày, làm sao cho sự ca và sự diễn trở thành như quán tính tự nhiên, thì khi diễn trên sân khấu mới hay được.
Như giọng ca chẳng hạn, nếu nghệ sĩ không ca hát, không luyện hơi thường xuyên hằng ngày thì giọng ca sẽ nhanh chóng bị xuống và lối ca sẽ nhanh chóng không còn điêu luyện nữa. Theo cách lý luận đó, thì ta có thể khẳng định rằng, Hà Mỹ Xuân giữ được phong độ ca diễn như vậy là nhờ sự tự trau dồi thường xuyên, nói cách khác là trong đầu lúc nào cũng nghĩ đến cải lương.
Hà Mỹ Xuân đến Pháp trên 20 năm và từ ấy đến nay cải lương không còn là nghề kiếm sống của cô, mà cô phải làm nhiều nghề khác, còn cải lương thì thỉnh thoảng dịp lễ tết mới hát đôi ba trích đoạn. Nếu cải lương là nghề kiếm sống mà nghệ sĩ không ngừng trau dồi thì đã là quí, còn ở đây đối với nghệ sĩ Hà Mỹ Xuân cải lương tuyệt đối không phải là nghề để kiếm sống mà cô còn đặt toàn tâm toàn ý cho cải lương thì thật là cao quí lắm thay!
Một nghệ sĩ “khó tính”
Ở Pháp, Hà Mỹ Xuân nổi tiếng là một nghệ sĩ khó tính. Khó tính ở đây không phải là cô đòi hỏi cát sê cao hay yêu cầu này nọ bởi như đã nói cô không kiếm sống bằng cải lương từ hơn 20 năm nay, mà thật ra cô rất khó tính trong việc ca diễn và khâu tổ chức. Cô yêu cải lương nên cô biết trân trọng cải lương. Hà Mỹ Xuân không thích biến cải lương trở thành một vật mua vui tầm thường, nên chỗ nào tổ chức có vẻ xô bồ là cô từ chối không hát.
Còn trong ca diễn, đã bước lên sân khấu thì dù là sân khấu lớn hay nhỏ, Hà Mỹ Xân cũng ca diễn hết mình, ca diễn một cách chuyên nghiệp. Chẳng hạn như trong một buổi cơm xã hội gần đây của một ngôi chùa Việt Nam ở ngoại ô Paris, Hà Mỹ Xuân có tham gia trong chương trình văn nghệ phục vụ thực khách đến ủng hộ chùa. Hà Mỹ Xuân cùng chị mình là nghệ sĩ Hà Mỹ Liên và nghệ sĩ Lý Kim Thành diễn trích đoạn tuồng Bông hồng Cài Áo.
Sân khấu thì nhỏ, thực khách thì đông nên có đôi khi mọi người say sưa nói chuyện mặc cho nghệ sĩ ca hát trên sân khấu, tạo ra cảnh người nói chuyện phía dưới người ca hát phía trên, chẳng ai quan tâm để ý đến ai.
Trong tiết mục của mình, sau phần giới thiệu của người dẫn chương trình, trước khi xuất hiện trên sân khấu, Hà Mỹ Xuân đã cầm micro nói từ hậu trường: “Xin quí khán giả giữ yên lặng, tập trung theo dõi trích đoạn vì lời thoại rất hay”. Không phải Hà Mỹ Xuân quan trọng hóa lớp diễn của mình mà là cô muốn hễ có kẻ hát thì phải có người thưởng thức, tức là khán giả và nghệ sĩ phải tôn trọng lẫn nhau, đấy mới là thái đội làm nghệ thuật nghiêm túc. Bằng chứng cho sự nghiêm túc của Hà Mỹ Xuân là khi bước ra sân khấu, cô đã ca diễn hết mình, như thể cô đang hát trước hội đồng giám khảo trong một cuộc thi tranh huy chương vàng vậy.
Bông tai nhỏ - tình cảm lớn
Như đã đề cập bên trên, hồi tết rồi, Hà Mỹ Xuân có tham gia biểu diễn cho bà con Việt Kiều tại Pháp trong chương trình chào xuân tổ chức tại trụ sở UNESCO ở Paris. Trong trích đoạn Thái Hậu Dương Vân Nga, nghệ sĩ Hà Mỹ Xuân mặc bộ y phục thái hậu mà cô diễn vai này sau khi Thanh Nga mất hồi những năm 1980. Khi sang Pháp cô đã mang theo nhiều y phục cải lương, trong đó có bộ y phục này.
Trong hậu trường, mọi người đang hóa trang cho vai diễn của mình, bỗng nhiên tôi thấy Hà Mỹ Xuân tìm một vật gì đó, mà trông dáng vẻ của cô tôi đoán rằng đó là một vật rất quí giá và quan trọng lắm. Khi hỏi ra tôi mới biết rằng cô đang tìm một chiếc bông tai của bộ y phục thái hậu Dương Vân Nga nói trên. Bộ y phục tuổi đời đã trên dưới 30 năm, đã sờn, đôi bông tai cũng đã cũ lắm rồi. Với khả năng hiện tại Hà Mỹ Xuân có thể đặt làm lại những bộ khác sặc sỡ hơn, lộng lẫy hơn, đắt tiền hơn. Thế nhưng cô vẫn tiếc một chiếc bông tai cũ kĩ vì nó gắn liền với một thời làm nghệ thuật sôi nổi của cô. Thế mới biết Hà Mỹ Xuân yêu cải lương và nhớ cải lương đến dường nào.
Thời đại ngày nay, cải lương đang lúc khó khăn, mà nghệ sĩ cải lương thì cũng có người sống bằng cải lương nhưng không biết quí trọng cải lương, không yêu cải lương hết mình, luôn mang bệnh ngôi sao, làm nghệ thuật không nghiêm túc, diễn xuất thì ngày càng hời hợt. Trong bối cảnh đó, câu chuyện chiếc bông tai nói trên quả thật là lời nhắc nhở quí giá, bởi gì nếu chính nghệ sĩ cải lương mà cũng không trân trọng cải lương thì làm làm sao cải lương không xuống dốc cho được.

-->Đọc tiếp...

Ca khúc “Che Sarà” : Từ Jose Feliciano đến Mike Brant

Hình bìa dĩa 45T với hai bài hát "Qui saura " và " Sans ami" của Mike Brant.

Thanh Phương

Nghe        

Nhạc phẩm “Qui saura” ( Nào ai biết được ) qua tiếng hát của nam danh ca quá cố Mike Brant, là một ca khúc đã chiếm hạng đầu danh sách các bài hát ăn khách nhất năm 1972 ở Pháp, bán được hơn 2 triệu dĩa và khiến danh tiếng của Mike Brant vượt qua cả Claude François thời đó.

Bài hát này thật ra được cải biên từ ca khúc của Ý « Che sarà » ( Mai này sẽ ra sao). Đây chính là sáng tác của nhà soạn nhạc Ý Jimmy Fontana viết cho Liên hoan Sanremo 1971. Nội dung của « Che sarà » nói về nổi buồn của một thanh niên buộc phải rời bỏ làng xóm và người yêu để kiếm sống nơi đất khách quê người, mà không biết cuộc sống mai này sẽ ra sao, thôi thì mặc cho dòng đời đưa đẩy. Nhưng anh hứa một ngày nào đó sẽ trở về.
Hoá ra bài hát này lại phản ánh đúng tâm trạng của ca sĩ và nhạc sĩ guitare mù nổi tiếng người Mỹ gốc Porto Rico Jose Feliciano. Sinh năm 1945 tại ngôi làng Lares ở Porto Rico, cũng như nhiều người dân Porto Rico và châu Mỹ Latin khác, Jose Feliciano đã sang New York để kiếm sống. Và đúng là phiên bản tiếng Tây Ban Nha của ca khúc “Che sarà” do Jose Feliciano chuyển ngữ và trình diễn đã được xem như bài hát tiêu biểu cho người Nam Mỹ nhập cư.
Jose Feliciano được xem là nghệ sĩ châu Mỹ Latin đầu tiên chinh phục thị trường nhạc tiếng Anh, mở đường cho những nghệ sĩ khác từ Nam Mỹ nay đóng vai trò quan trọng trong kỹ nghệ âm nhạc Mỹ. Ông đã đoạt 9 giải thưởng Grammy, 45 dĩa vàng và dĩa platin. Ông thường trình diễn với chiếc guitare classique và nhờ có giọng ca thiên phú và vốn nhạc cổ điển, Jose Feliciano có thể hát nhiều thể loại nhạc khác nhau, từ jazz, flamenco, cho đến pop-rock. . . Một trong những thành công lớn nhất của Jose Feliciano chính là “Che sarà”, mà ông đã trình diễn lần đầu tiên tại Liên hoan Sanremo năm 1971.
Che Sara
Paese mio che stai sulla collina,
disteso come un vecchio addormentanto
la noia l'abbandono il niente son la tua malattia
Paese mio,ti lascio io vado via.
Che sara,che sara,che sara,
Che sara della mia vita chi lo sa?
So far tutto e forse niente da domani si vedra
Che sara,sara,quel che sara.
Gli amici miei son quasi tutti via
e gli altri partiranno dopo me
Peccato perche stavo bene in loro compagnia
Ma tutto passa,tutto se ne va.
Che sara,che sara,che sara
Che sara della mia vita chi lo sa?
Con me porto la chitarra
se la notte piangero
una nenia di paese suonero
Amore mio,ti bacio sulla bocca
che fu la fonte del mio primo amor
Ti do l 'appuntamento
dove e quando non lo so
Ma so soltanto che ritornero.
Ca khúc "Che sarà" nổi tiếng thế giới cũng là một trong hai thành công lớn nhất của nhóm nhạc Ý Ricchi e Poveri ( Người giàu và Người nghèo ). Nhóm nhạc này khởi đầu sự nghiệp từ năm 1968, ban đầu với 4 thành viên và đã nhanh chóng nổi tiếng khắp thế giới, với hơn 20 triệu dĩa bán được trong những thập niên 1970 và 1980. Ricchi e Poveri từng đại diện cho Ý trong cuộc thi Eurovision năm 1978 và nhiều lần dự Liên hoan ca nhạc Sanremo, về hạng nhì trong hai năm 1970 và 1971. Lần thứ hai họ đã về nhì với bài « Che sarà », trình diễn cùng với Jose Feliciano. Năm 1981, một thành viên của Ricchi e Poveri, đó là Marina chia tay, nhóm này chỉ còn lại bộ ba Angela, Franco và Angelo. Cho tới nay, họ vẫn trình diễn đó đây. Vào năm 2009, trong chương trình Music Idol ở Bulgaria năm 2009, Ricchi e Poveri đã được yêu cầu trình diễn lại ca khúc Che sarà.
Như đã nói ở trên, phiên bản tiếng Pháp của « Che sarà », bài hát « Qui saura » đã là một trong những thành công lớn nhất của chàng ca sĩ người Israel Mike Brant. Hơn gần 40 năm sau khi Mike Brant từ giả cõi đời, tiếng hát của anh vẫn còn làm rung động hàng triệu con tim trên thế giới.
Mike Brant có tên thật là Moshe Mikael Brand, sinh năm 1947 trong một trại tỵ nạn Palestine, nơi mà bố mẹ của anh, cả hai đều gốc Ba Lan, gặp nhau. Đến năm 1948, gia đình Mike Brant đến định cư tại Israel, sau khi quốc gia này ra đời.
Người ta đồn rằng Mike Brant bị câm cho đến năm 5 tuổi, nhưng thực tế, theo lời kể của người anh Zvi Brand, Mike Brant chỉ nói chậm thôi, tức là đến 2 tuổi rưỡi, 3 tuổi, mới chịu mở miệng! Ngay từ nhỏ, Mike Brant đã lộ rõ năng khiếu âm nhạc. Năm 11 tuổi, anh gia nhập dàn đồng ca của trường và đến năm 17 tuổi đã trở thành tên tuổi quen thuộc ở các khách sạn lớn của Israel, chuyên trình diễn những bài hát nổi tiếng thời ấy của Tom Jones, Elvis Presley, Frank Sinatra hay của nhóm the Platters.
Khi Mike Brant đến Pháp năm 1969, anh đã được gặp nhà soạn nhạc Jean Renard, một trong những người vẫn viết ca khúc cho cặp Sylvie Vartan và Johnny Hallyday. Renard liền sáng tác cho Mike Brant bài hát « Laisse-moi t’aimer ». Thật ra, Mike Brant chỉ biết lõm bõm vài câu tiếng Pháp, cho nên anh phải phiên âm tiếng Do Thái các lời hát tiếng Pháp thành và cố đọc cho thật đúng. Nhờ làm việc cật lực như vậy, mà “Laisse-moi t’aimer » đã nhanh chóng trở thành một thành công lớn của Mike Brant trên đất Pháp. Với bài hát đầu tiên này, anh đã bán được hơn 1 triệu rưỡi dĩa. « Laisse-moi t’aimer » chinh phục luôn cả khán giả ở hai nước Đức và Ý, nên Mike Brant cũng đã thâu bài hát này bằng tiếng Đức và Ý.
Khi Jose Feliciano trình diễn bài hát « Che Sarà » ở Liên hoan Sanremo 1971, Mike Brant cũng có mặt ở đó và đã yêu thích ngay ca khúc này, làm như anh đồng cảm với nội dung bài hát. Sau đó, nhạc sĩ Michel Jourdain đã cải biên « Che sarà » sang tiếng Pháp thành « Qui saura ». Ban đầu các ca sĩ Claude François, Régine, Richard Anthony đã định ghi dĩa bài này, nhưng cuối cùng chính Mike Brant lại là người thể hiện « Qui saura »thành công nhất.
Tiếp theo sau « Qui saura » năm 1972 là một loạt những thành công khác của Mike Brant trong những năm 1973 và 1974 : « C’est ma prière », « Rien qu’une larme », « Tout donné, tout repris » và « Viens ce soir ».
Nhưng cuộc đời của Mike Brant lại quá ngắn ngủi để anh tận hưởng những thành công đó. Sáng ngày 25/04/1975, Mike Brant rơi từ tầng sáu một tòa nhà ở Paris và chết ngay tại chỗ, khi chỉ mới 28 tuổi. Anh đã tự tử, đã bị ám sát, hay bị tai nạn ? Cho tới nay, vẫn còn rất nhiều lời đồn đoán về cái chết của Mike Brant. Đúng là nào ai biết được số phận của Mike Brant lại kết cục bi thảm như vậy. Có lẻ bởi vì Mike Brant đã không tìm ra lời giải đáp cho câu hỏi mà anh đã đặt trong bài hát « Qui saura » : « Nào ai giúp tôi tìm lãng quên, nào ai cho tôi một lẽ sống ? »
Qui saura
Vous mes amis, tant de fois vous me dites,
Que d'ici peu je ne serai plus triste,
J'aimerais bien vous croire un jour,
Mais j'en doute avec raison,
Essayez de répondre à ma question,
Qui saura, qui saura, qui saura,
Qui saura me faire oublier, dites-moi,
Ma seule raison de vivre essayez de me le dire,
Qui saura, qui saura, oui qui saura?
Vous mes amis essayez de comprendre,
Qu'une seule fille au monde peut me rendre,
Tout ce que j'ai perdu, je sais qu'elle ne reviendra pas,
Alors, si vous pouvez dites-le moi,
Qui saura, qui saura, qui saura,
Qui saura me faire revivre d'autres joies,
Je n'avais qu'elle sur terre et sans elle ma vie entière,
Je sais bien que le bonheur n'existe pas.
Vous mes amis le soleil vous inonde,
Vous dites que je sortirai de l'ombre,
J'aimerais bien vous croire un jour mais mon cœur y renonce,
Ma question reste toujours sans réponse.
Qui saura, qui saura, qui saura,
Qui saura me faire revivre d'autres joies,
Je n'avais qu'elle sur terre et sans elle ma vie entière,
Je sais bien que le bonheur n'existe pas.

-->Đọc tiếp...

Lame de fond-Sóng ngầm của Linda Lê

Thanh Hà

Lame de fond- Sóng ngầm, nhà xuất bản Christian Bourgois của nhà văn nữ gốc Việt Linda Lê, là một trong những tác phẩm gây chú ý trong mùa Văn học 2012 tại Pháp. Tiểu thuyết này được coi là có nhiều triển vọng đoạt giải Goncourt, một trong những giải thưởng uy tín nhất của văn đàn Pháp. RFI phỏng vấn tác giả.

 Nghe       

Sóng ngầm của Linda Lê là một câu chuyện xoay quanh bốn nhân vật chính : Văn, Lou và Laure, Ulma, người tình muộn và cũng là cô em gái cùng cha khác mẹ của Văn. Văn vừa qua đời sau một tai nạn xe cộ. Anh được an táng tại nghĩa trang Bobigny, một thị trấn ngoại ô phía đông bắc Paris. Văn về nơi an nghỉ cuối cùng vào một buổi sáng mùa thu. Chính xác hơn là vào một ngày thứ Ba trong tháng 10. Khi nắp quan tài đóng lại, thì cũng là lúc mà người đàn ông chưa đầy 50 tuổi này nhìn lại cuộc đời mình.
Sinh thời, Văn làm việc cho một nhà xuất bản. Công việc của anh là đọc và sửa bản thảo của các nhà văn. Đồng lương của ông thầy cò và một cô giáo không cho phép họ vung tay quá trán, nhưng điều đó không cấm cản gia đình Văn có cuộc sống tinh thần rất phong phú. Thế rồi tình cảm của đôi vợ chồng Pháp – Việt này đã nhiều lần bị thử thách. Liên hệ máu mủ cha con giữa Văn với cô con gái có nhiều cá tính cũng đã hơn một lần bị xô xát. Với năm tháng, cuộc sống của Văn không còn nhiều thi vị.
Ngoài vợ con, thế giới của anh thu gọn lại với vỏn vẹn hai người bạn chí cốt là Rachid và Hugues, rượu và thuốc lá. Văn đã cắt đứt quan hệ với Việt Nam từ năm 18 tuổi, khi mẹ anh qua đời. Văn chỉ còn tìm thấy Việt Nam trong một vài quán ăn ở Paris và tên của chính mình. Thế rồi một lá thư, buổi gặp gỡ đầu tiên với một cô gái xa lạ đã đưa cuộc đời Văn sang một khúc quanh mới.
Bốn mảnh đời xa lạ
Linda Lê đã gói ghém 4 mảnh đời trong hơn 270 trang sách, trong 4 phần : Nửa đêm/ Bình minh/ Chính ngọ/ Chiều tà. Mỗi phần được chia thành 4 chương với 4 tiếng nói khác nhau. Mỗi nhân vật của Linda Lê nói về mình, về những người chung quanh.
Văn nói về Lou, người đã cùng anh chia sẻ ngọt bùi ở chương đầu :
« Khi chúng tôi gặp nhau 20 năm về trước, cô ấy vừa tốt nghiệp trường Cao đẳng. Phong cách không có gì là độc đáo của cô ấy đã thu hút tôi. Nàng đã lên chương trình sẵn cho cả cuộc đời : thứ Hai thì chạy bộ, thứ Tư thì đi bơi, và cứ hai tháng một lần cô ấy đi xông hơi. Lou không hay du lịch, và chúa ghét những điều bất thường xảy tới, khác hẳn với Ulma. Sau này tôi khám phá ra rằng, nàng Ulma xinh đẹp của tôi luôn bực bội khi thấy tất cả mọi thứ đều được tính toán trước một cách kỹ lưỡng (…) Sau khi sinh Laure, chúng tôi dọn về ở Belleville. Lou thích quanh quẩn trong nhà. Cuộc sống vợ chồng tôi có phần tan rã. Chúng tôi thường cãi vã vì những chuyện không đâu (…) may mà có Laure làm vùng trái độn (…) Chúng tôi không ly dị để tránh cho cô con gái phải sống nay thì với mẹ, mai thì với cha ».
Nhưng dù vậy cuộc sống không chút thi vị đó vẫn giữ được chân người đàn ông : « Cho đến khi Ulma xuất hiện, tôi không hạnh phúc nhưng cũng không phải là kẻ bất hạnh. Hôn nhân của tôi không phải lúc nào cũng êm ả, nhưng tôi không ngoại tình. Thú thật là đôi khi tôi cũng bị cám dỗ (…) nhưng đó chỉ là những chuyện qua đường (...) ».
Về chính mình, Văn tự giới thiệu : « Tôi sinh ra ở Sài Gòn, năm mà ông Kennedy bị ám sát. Trong những quán ba gần đường Catina, những cô con gái bán mình cho lính G.I với cái giá gần như cho không. Thời đó bệnh Sida chưa hoành hành (…) Mặt trận Giải phóng xây dựng đường mòn Hồ Chí Minh. Hình ảnh một bé gái Việt Nam bị phỏng bom napalm được truyền đi khắp thế giới. Bà Nhu dùng cụm từ "barbecue" khi nói về một nhà sư tự thiêu để phản đối chính sách đàn áp của chính quyền thân Mỹ, Ngô Đình Diệm. (…) Mẹ tôi là thông dịch viên của tòa lãnh sự Pháp, vì thế mới 5 tuổi, tôi bắt đầu đi học trường Tây.
Còn mặc quần đùi, tôi đã biết đọc thơ của Peguy xưng tụng vị nữ anh hùng Jeanne d’Arc và tôi thuộc lòng thơ Lamartine. Tôi thuộc luôn lịch sử Pháp với trận thảm sát Saint Barthélémy, tôi biết về cuộc cách mạng 1789 …nhưng khi hỏi về lịch sử nước tôi thì tôi chịu thua ».
Với quá khứ Văn đã quyết định « xóa hẳn những trang sách nói về tuổi thơ trong tiểu sử của mình ». Văn đã cố chôn vùi -hay nói đúng hơn là cố xóa bỏ- những kỷ niệm của thời ấu thơ, những kỷ niệm về mẹ và Việt Nam cho đến khi nhận được lá thư của Ulma. Bức thư đó tựa như một trận động đất trong lòng Văn. Nó làm khơi dậy sóng ngầm mà bấy lâu nay anh cố vùi sâu tận đáy lòng.
Bức thư của Ulma đã dẫn tới hồi kết thảm khốc cho Văn : một đêm, vào hai giờ sáng, anh rời khỏi căn hộ của Ulma. Một chiếc xe phóng thẳng tới và Văn chỉ kịp trông thấy người lái xe chính là vợ mình. Nhưng sự ra đi đột ngột và dường như là không được sắp xếp trước của Văn đã để lại một khoảng trống lớn trong lòng ba người đàn bà : Ulma mất đi điểm tựa tinh thần, người duy nhất có thể đem lại cho cô một chút cân bằng về tâm lý. Lou sống những ngày còn lại với tâm trạng tội lỗi cả với Văn, lẫn với con gái. Laure bị cướp đi một người cha.
Nhưng trong một chừng mực nào đó, chính cái chết của Văn cũng cho phép ba người đàn bà trong đời anh cơ hội làm lại từ đầu. Khi Văn không còn nữa, từ sự trống trải và thiếu vắng, Laure như đã hàn gắn lại với người cha. Cô không còn là đứa con bướng bỉnh, ham chơi, để thực sự bước vào tuổi trưởng thành.
Laure có thói quen gọi bố mẹ bằng tên (Văn và Lou). Khi Văn còn sống, cô thường khốn khổ vì có một ông bố lúc nào cũng như một cuốn tự điển sống, thao thao bất tuyệt khi bàn luận về điện ảnh, hội họa hay văn chương và kể cả khi ông bình luận về thời cuộc.
Laure cũng không khoan nhượng hay ngây thơ khi nhận xét về quan hệ đã nguội dần theo năm tháng giữa Văn và Lou. Cô gái 17 tuổi này tỏ ra vô cùng tinh tế khi thốt lên rằng : Ulma là gạch nối giữa Văn và Việt Nam. Đã 30 năm qua, Văn không hề nói tiếng Việt. Nhưng với Ulma, anh sẵn sàng thì thầm hai chữ « yêu em ».
Linda Lê, nhà phù thủy về ngôn ngữ
Với một cấu trúc khá lạ, bằng một giọng văn khi thì châm biếm, khi thì hài hước, nhưng không thiếu phần thực tế, Linda Lê đưa độc giả đến với những nhân vật của mình bằng một văn phong nhẹ nhàng và đầy ý nhị. Sóng ngầm đã đề cập đến những chủ đề phức tạp như quan hệ vợ chồng, cha con, đến nỗi cô đơn, đến mối liên hệ giữa kẻ tha hương tưởng chừng đã an phận, nhưng vẫn khao khát được quay về quê cũ, đến liên hệ tưởng chừng gắn bó giữa những thành viên cùng một nhà.
Người đọc rất dễ bị lôi cuốn vào thế giới của Văn. Độc giả lại càng thích thú hơn khi khám phá ở Linda Lê một nhà phù thủy, sử dụng tài tình ngôn ngữ của Molière.
Linda Lê sinh năm 1963, cùng gia đình sang định cư tại Pháp. Năm 1986 chị cho ra đời tiểu thuyết đầu tay Un si tendre Vampire- Con Ma Cà Rồng thật dịu dàng. Nhưng trên văn đàn Pháp, phải đợi đến Les Évangiles du crime - Phúc âm tội ác (1992)-, chị mới thực sự khẳng định vị trí của mình. Calomnies được xuất bản vào năm 1993 đã được dịch sang nhiều thứ tiếng và đến với độc giả Việt Nam dưới hàng tựa Vu Khống.
Năm 1997 Linda Lê được trao tặng giải thưởng Fénéon với Les Trois Parques- Ba Nữ Thần. Tiếp theo đó những tác phẩm như Voix, Lettre Morte, Les Aubes, In Memoriam, Cronos (giải thưởng Wepler 2010), À l'enfant que je n'aurai pas… , đã liên tục nối đuôi nhau ra đời. Cho đến mùa thu năm nay thì Lame de fond- Sóng ngầm được coi là một trong những quyển tiểu thuyết có giá trị nhất của mùa văn học Pháp 2012.
Sóng ngầm lọt vào danh sách 8 tác phẩm được chọn để tranh giải văn học Goncourt. Để đoạt được giải thưởng cao quý này của văn đàn Pháp, Lame de fond còn phải đợi đến ngày 30/10/2012 để được biết xem có được chọn vào danh sách cuối cùng của ban giám khảo hay không. Bảng vàng của giải Goncourt sẽ được công bố vào ngày 07/11/2012.
Trả lời ban Việt ngữ RFI, nhà văn Linda Lê cho biết thêm về quá trình sáng tác Sóng ngầm :
RFI : Thân chào chị Linda Lê, trong Sóng ngầm, bốn nhân vật chính là Văn, Lou, Laure và Ulma đã lần lượt phác họa ra chân dung của chính mình và của những người chung quanh. Văn là một người đàn ông gần 50 tuổi, vừa nằm xuống sau khi bị xe đụng. Anh để lại 3 chiếc bóng cô đơn là vợ, cô con gái 17 tuổi và một người tình. Nằm trong hòm, nhưng điều đó không cấm cản Văn lên tiếng, để nhìn lại cuộc đời mình vừa đi qua. Vậy chị có thể cho biết, chị đã bắt đầu viết Sóng ngầm như thế nào ?
Linda Lê : « Điểm khởi đầu của cuốn sách bắt nguồn từ khi tôi tìm được câu đầu tiên trong tiểu thuyết "Tôi chưa từng là kẻ nói nhiều khi còn sống. Giờ đây, nằm trong hòm tôi tha hồ độc thoại". Tôi để cho một người vừa nằm xuống mở đầu câu chuyện và cũng chính anh ta sẽ khép lại tiểu thuyết ».
RFI : Trong quá trình sáng tác, chị đã dựng nên một bối cảnh khá đặc biệt : câu chuyện bắt đầu trong buổi tang lễ của Văn. Tiếp theo đó là những lời bộc bạch của ba nhân vật nữ còn lại. Mỗi người với một phong cách riêng …
Linda Lê : « Tôi viết Sóng Ngầm như một bản nhạc với bốn bè khác nhau và tôi đã rất hăng say khi sáng tác. Tôi thích được chuyển từ nhân vật này sang nhân vật khác trong mỗi chương của cuốn tiểu thuyết. Mỗi lần như thế tôi phải thay đổi văn phong, thay đổi cách viết để phù hợp với tâm tư với cá tính của mỗi người : Văn là nhân vật chính, Lou và Ulma là hai người đàn bà cùng đã yêu thương anh, và cuối cùng là Laure, cô con gái của Văn. Mỗi người đều có phong thái riêng của họ. Điều đó phải được thể hiện trong lời tự bạch của họ. Mỗi nhân vật vừa phác họa ra chính chân dung của mình, vừa chia sẻ với độc giả tầm nhìn của họ về những người chung quanh. Tất cả phải diễn ra trong vòng 24 giời đồng hồ. Cuộc đời của các nhân vật trong truyện cũng như là một phần lịch sử của Pháp và Việt Nam trong nửa thế kỷ vừa qua đã gắn liền với nhân vật chính. Tất cả đã được trải ra dưới mắt độc giả. Tôi đã đề cập tới đời sống ở miền Nam Việt Nam trước biến cố 1975, đến hành trình của một kẻ phải bỏ xứ ra đi »
RFI : Vậy chị có gặp khó khăn nào không khi chuyển từ thế giới của Văn, một nhà trí thức sang thế giới của Lou, vợ anh, một cô giáo có cuộc sống mà tất cả đã được « sắp xếp theo một trật tự nhất định », hay sang thế giới rất ‘punk’ của Laure, đứa con duy nhất của cặp vợ chồng Văn ?
Linda Lê : « Không, đối với tôi, "nhảy" từ nhân vật này sang nhân vật khác không có gì là khó cả. Ngược lại, tôi lại còn thích thú nữa là khác. Trong mỗi chương của tiếu thuyết tôi lại dìm mình vào thế giới riêng. Tôi tạo ra cho mỗi nhân vật một cách sống riêng, một lối diễn đạt riêng … »
RFI : Sóng ngầm có lẽ là một cuốn tiểu thuyết xoáy vào tâm trạng của những kẻ bị "lưu đày" : Văn từ bỏ Việt Nam năm 15 tuổi và không bao giờ trở lại quê hương. Ulma, người tình muộn của anh, mang hai dòng máu Pháp – Việt, nhưng luôn mặc cảm là đứa con hoang. Dù sống trên "đất mẹ", cô luôn cảm thấy xa lạ ngay trên quê hương mình. Lou sinh ra và lớn lên ở vùng Bretagne, nhưng đã sớm cắt bỏ mọi liên hệ với vùng trời mênh mông ấy để lập nghiệp ở Paris. Laure chơi với giữa thế giới của "người lớn" và "trẻ con". Vậy thưa chị Linda Lê, có thể nói Sóng ngầm là cuốn sách nói về số phận của những người tha hương hay không ?
Linda Lê : « Đúng, đây là cuốn sách nói về số phận của những kẻ xa xứ. Ngay cả trong trường hợp của Lou, vợ của Văn. Cô là một người Pháp, sinh trưởng ở vùng Bretagne, nhưng đã sớm đến Paris lập nghiệp và Lou cảm thấy xa lạ với thế giới bao quanh, ngay cả trên chính quê hương mình, tức là với vùng Bretagne. Lou đến Paris cũng tương tự như Văn từ bỏ Việt Nam để nhận nước Pháp là quê hương thứ hai. Cả bốn nhân vật chính trong Sóng Ngầm đều bất lực trong việc thích nghi với thế giới bao quanh họ ».
RFI : Sóng ngầm là tiểu thuyết thứ 15 của chị do nhà xuất bản Christian Bourgois ấn hành, và độc giả trung thành của chị nhận thấy có một sự khác biệt giữa tác phẩm này với những cuốn tiểu thuyết trước đây. Vậy khác biệt đó nằm ở chỗ nào ?
Linda Lê : « Tôi nghĩ quyển sách này khác những cuốn sách khác ở chỗ : những cuốn tiểu thuyết trước đây của tôi đều vượt ngoài thời gian. Cronos là một thể ngụ ngôn, là ẩn dụ. In Memoriam cũng vậy, người đọc không biết là câu chuyện diễn ra ở thời điểm nào. Trong khi đó Sóng ngầm diễn ra trong bối cảnh hiện tại, theo dòng đời của nhân vật chính là Văn. Hơn nữa, có thể nói là với tiểu thuyết này tôi quay lại với giọng văn châm biếm, mỉa mai. Tôi đã không sử dụng giọng điệu ấy trong hai cuốn tiểu thuyết trước vừa nêu »
RFI : Trở lại với nhân vật Văn. Anh không phải là con lai, nhưng Văn lại được gần gũi và thấm nhuần với văn hóa Pháp hơn là đối với văn thơ Việt Nam. Anh cũng học trường Pháp và cũng sớm rời xa Việt Nam như chị. Người đọc có cảm tưởng là Văn là một phần thân thiết của chính bản thân chị, có đúng vậy hay không ?
Linda Lê : « Vâng, có một phần của tôi trong tất cả mọi nhân vật của Sóng Ngầm. Nhưng riêng đối với Văn, hắn như một người bạn chí thân của tôi, với một chút gì đó lãng mạn và mơ mộng hơn. Tôi để cho nhân vật này sinh cùng năm với tôi ! Cũng như Văn, tôi lớn lên trong nền văn học Pháp, tôi học trường Pháp ở Sài Gòn, và cũng giống như anh, tôi đã quên hầu hết tiếng mẹ đẻ. Nhưng khác với Văn, tôi không sợ "sóng ngầm" khơi dậy trong lòng. Tôi không chôn vùi hay muốn quên hẳn những gì gắn bó với Việt Nam.Thực ra tôi nghĩ là Văn cũng đã chờ đợi là một ngày nào đó, sợi chỉ đỏ giữa anh và quê hương sẽ được nối lại. Tôi cũng thế, tôi luôn sẵn sàng chờ đón những bất ngờ khi khám phá về vùng đất này».
RFI : Xin cảm ơn nhà văn Linda Lê.

-->Đọc tiếp...

Ca trù trước ngã ba đường: Phục sinh hay mai một

Tranh vẽ một cuộc hát ca trù. Ảnh : báo Việt Nam

Trọng Thành

  Nghe      

RFI - Ca trù - môn nghệ thuật cổ truyền độc đáo của Việt Nam - ngày càng được công chúng trong nước và quốc tế biết đến. Năm 2009, ca trù được Unesco công nhận là một “di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại cần được bảo vệ khẩn cấp”. Điều bất ngờ là, trong thời gian gần đây, càng lúc càng có những tiếng nói trong nước báo động về nguy cơ mai một của ca trù.

Tại Việt Nam, về mặt số lượng, các nhóm ca trù địa phương dưới hình thức câu lạc bộ đang nở rộ. Nếu như trước năm 2005, cả nước chỉ có khoảng 20 câu lạc bộ, thì nay đã tăng lên gấp ba lần. Các câu lạc bộ ca trù có mặt tại khoảng 15 tỉnh và thành phố Việt Nam. Một số khóa truyền nghề của các nghệ nhân “đầu ngành” cho thế hệ trẻ đã được thực hiện, một số liên hoan ca trù toàn quốc đã được tổ chức, một số sinh hoạt ca trù gắn với các lề thói xưa đang bắt đầu được phục hồi, các phương tiện truyền thông chú ý nhiều hơn đến ca trù…
Tuy nhiên, điều bất ngờ là, trong thời gian gần đây, càng lúc càng có những tiếng nói trong nước cất lên báo động về nguy cơ mai một của ca trù. Thậm chí, một số ý kiến nhắc đến khả năng Unesco rút danh hiệu “di sản văn hóa nhân loại” mà môn nghệ thuật quý báu này vừa được trao tặng.
Tạp chí Cộng đồng của RFI tuần này xin chuyển đến quý vị tiếng nói của một số nghệ nhân, nghệ sĩ, nhà tổ chức, chuyên gia hàng đầu về ca trù tại Việt Nam, những người tích cực hoạt động để cổ vũ cho sự phục hồi/phổ biến nghệ thuật ca trù, với hy vọng tiếng nói của các vị khách mời sẽ mang đến cho quý vị những góc nhìn khác nhau, góp phần vào việc soi tỏ thực tại nhiều nghịch lý kể trên.
Các khách mời của chúng ta hôm nay là các nghệ sĩ, nghệ nhân Nguyễn Thúy Hòa, Bạch Vân, Phạm Thị Huệ và Nguyễn Văn Khuê, những người trực tiếp bảo tồn/phổ biến di sản nghệ thuật này ; giáo sư Tô Ngọc Thanh và nhạc sĩ Đặng Hoành Loan, những người có trọng trách trong việc lập hồ sơ ca trù gửi Unesco, và tiến sĩ Nguyễn Xuân Diện, tác giả một số công trình nghiên cứu về lịch sử ca trù, đặc biệt qua di sản Hán-Nôm.

Lo lắng, nhưng lạc quan về tương lai của ca trù

Mở đầu tạp chí là tiếng nói của nhà nghiên cứu âm nhạc học dân tộc Tô Ngọc Thanh, chủ tịch Hội văn nghệ dân gian Việt Nam, một người nhiều năm đóng góp cho quá trình phục hồi di sản ca trù.
Tô Ngọc Thanh : Sau khi nhận được cái vinh danh ấy, thì vừa mừng, vừa lo, đặc biệt những người như chúng tôi. Tức là những người dám nói hiểu biết một ít về ca trù. Lo sợ cho vận mệnh của nó, nên càng lúc càng lo hơn. Bây giờ, nó như thế này : Chỗ đứng của ca trù hiện nay trong con mắt của nhân dân có tăng lên so với trước. Họ biết rõ đấy đích thực là một di sản quý báu, chứa chất những tinh hoa về văn học, văn hóa, nghệ thuật và âm nhạc nữa. Thì đấy là một điều mừng, vì anh chẳng lạ gì, trước đây cũng có người nói rằng đấy là sản phẩm của cái nơi đĩ bợm, với hình ảnh về phố Khâm Thiên ngày xưa.
Trong hồ sơ mà chúng tôi gửi đi, thì bao giờ cũng có phần rất là quan trọng, gọi là "chương trình hành động", để nếu như được vinh danh rồi, thì chúng tôi phải làm gì để xứng với tầm cỡ của nó. Thì sau khi được vinh danh rồi, trong chương trình hành động, chúng tôi cũng đề ra khá nhiều. Như thế đã trải qua ba năm rồi, cái chương trình ấy chưa được cụ thể hóa.
Anh cũng biết, trước kia nó là của dân, nó được truyền nghề theo kiểu cha truyền con nối, theo kiểu phường hội. Còn bây giờ nó không thể thế được, thế bây giờ chúng tôi cần những kinh phí để truyền dạy. Cũng xin nói thật là Hội Văn nghệ Dân gian của chúng tôi cũng đã tổ chức được 4, 5 lớp. Tức là từ những nghệ nhân truyền thẳng xuống cho lớp trẻ, mà thông qua phương thức như ngày xưa, tức là truyền miệng, truyền nghề. Chúng tôi cho rằng, đây là hình mẫu chúng tôi làm, để mai kia nếu có được kinh phí của nhà nước, thì mô hình ấy có thể giúp cho ca trù được đứng hơn.
Vậy thì, nói với nhà báo thế này : Mọi người không quên, nhưng mà nó đang ở bước đầu. Tôi hy vọng rằng, nó sẽ được hiện thực với một tốc độ cũng không nhanh lắm đâu. Nó chưa thật là vui lắm, nhưng cũng không đến mức phải buồn.

Con đường gìn giữ và phổ cập ca trù trong đời sống đương đại

Tiếp theo đây là một số nhận xét của nhạc sĩ Đặng Hoành Loan, người phụ trách khoa học của Hồ sơ quốc gia về "Nghệ thuật ca trù của người Việt" trình Unesco trước đây, về một số điều ông tâm đắc trong quá trình đưa ca trù đến với đời sống đương đại, bên cạnh việc phục dựng lại một số sinh hoạt cổ.
Đặng Hoành Loan : Về việc bảo tồn vốn cổ ca trù đúng như nó có là điều khó khăn trong xã hội hiện đại. Vì ca trù hiện nay nó mất mất cái môi trường sinh hoạt của nó. Cho nên là, việc giữ gìn nó trong đời sống hiện nay, thì đương nhiên là nó vấp phải một số khó khăn nhất định. Nhưng điều quan trọng là : Con người ngày nay, nhất là sau ba năm được Unesco công nhận là di sản, thì giới yêu thích ca trù Việt Nam đang làm được một số việc quan trọng.
Tôi cho rằng đây chỉ là việc tái hồi lại những bài ca đã có, những bài thơ đã có. Và nó đang dần dần trở lại các sinh hoạt trong các tập tục ngày xưa ở đình làng. Ta biết ca trù có các địa điểm trình diễn ở đình làng, trong tư gia, cung đình và các lối chơi của các nhà nho. Thì hiện nay cái đang có thể trở lại được,và đã trở lại là sinh hoạt ca trù trong một số đình làng.
Thứ hai là ở các phố thị, các thành phố hiện nay, ca trù ngày nay trình diễn lại các điệu hát trong cái sinh hoạt ngày xưa, bằng cách thức tổ chức các câu lạc bộ. Tôi thấy rằng, hiện nay rất nhiều câu lạc bộ rất tốt, đặc biệt là Hà Nội đang trở thành một trung tâm khá lớn, thu hút lực lượng trẻ. Tôi nói như vậy là tôi dựa vào cuộc liên hoan ca trù tháng 11/2011. Cuộc liên hoan này đánh dấu cuộc chuyển mình rất lớn, ca trù sống lại, tái sinh lại trong xã hội hiện đại. Nhưng chúng ta đang hy vọng phục hồi lại được những bài bản cũ, chứ còn chúng ta chưa hy vọng được là có những sinh hoạt như truyền thống ngày xưa, như rất nhiều người thường nói, là những lối ca trong gia đình, những lối ca thân thiện, những lối ca sáng tác tại chỗ.

Đào nương – linh hồn của nghệ thuật ca trù

Là một nghệ thuật gắn liền với lịch sử Việt Nam hàng trăm, thậm chí nghìn năm nay, ca trù chứa đựng nhiều tinh hoa của dân tộc Việt. Điều đặc biệt đáng chú ý trong ca trù được nhiều nhà nghiên cứu nhấn mạnh, đó là sự phối kết linh diệu giữa các thể cách âm nhạc và sáng tạo thơ ca, qua những mối giao hòa giữa đào nương và văn nhân, thi sĩ.
Thông thường trong nghệ thuật ca trù, người thưởng thức chính là các văn nhân, đặc biệt trong vị trí quan viên giữ trống chầu, trong khi đó, ca nương là người trình diễn.
Nhắc đến ca trù đương đại không thể không dừng lại để nhớ về ca nương Quách Thị Hồ. Di sản ca trù của Việt Nam được thế giới biết đến ngày hôm nay, một phần rất lớn nhờ công lao của bà, thông qua mối duyên kỳ ngộ với giáo sư Trần Văn Khê, cách đây đã gần 40 năm.
"Có người ví tiếng hát của Quách Thị Hồ đẹp và tráng lệ như một tòa lâu đài nguy nga, lộng lẫy, mà mỗi một tiếng luyến láy cao siêu tinh tế của bà là một mảng chạm kỳ khu của một bức cửa võng trong cái tòa lâu đài ấy. Tiếng hát ấy vừa cao sang bác học, vừa mê hoặc ám ảnh, diễn tả ở mức tuyệt đỉnh nhất các ý tứ của các văn nhân thi sĩ gửi gắm trong các bài thơ" (theo "Hành tinh đã vọng khúc ca trù" – Nguyễn Trọng).
Người ca nữ ngày nay sống như thế nào với những bài thơ mà họ hát lên ? Chúng tôi có may mắn được nghệ sĩ Nguyễn Thúy Hòa (CLB Thái Hà), người đã từng theo học với nghệ nhân Quách Thị Hồ, chia sẻ :

Nguyễn Thúy Hòa : Cái quan trọng mà thầy tôi dậy tôi là, khi mình đọc cái bài thơ trước khi mình hát, thì mình phải có cái cảm xúc thật của mình. Khi mình thể hiện, thì mình thể hiện bằng cái cảm xúc đó. Cho nên, mỗi lần hát không một lần nào giống lần nào cả.
Tôi nhớ một lần hát bài "Tỳ bà hành". Tôi thể hiện nhiều lần bài hát này. Nhưng lần đó, không hiểu sao, cảm xúc của tôi quá mạnh, nó bị đong đầy quá. Và tôi đã không thể ngừng được, và tôi đã khóc rất là nhiều. Tôi vừa khóc, tôi vừa hát và tôi nức nở. Bởi vì, tôi rất nhớ đến thầy của tôi. Chỉ vì một câu hát thôi. Nội dung của bài hát không liên quan đến thầy của mình. Nhưng mà từ một câu, một chữ nào đấy, tất cả những hình bóng của thầy, những lời nói, tự nhiên nó ùa về.
Lúc ấy cái tâm trạng của mình nó không kìm được. Cái điều đó cũng là điều không nên đối với một người nghệ sĩ. Mình phải biết kìm hãm cảm xúc của mình. Nhưng mà khi khán giả thấy như thế, họ thấy là vô cùng hay. Và họ cảm nhận được cả cái bài hát, cả cái cảm xúc của mình. Cái hình ảnh đó, cái bài hát đó, cái ngày hôm đó luôn luôn ở trong tâm trí của mình.

Giây phút tri âm

Người ca nương là cả một thế giới riêng. Trước đây, phần lớn nếu không nói là hầu hết các bài thơ được hát trong ca trù, đều do các tác giả là đàn ông viết. Và như vậy rất thường khi tâm sự của người phụ nữ được thể hiện qua cảm nhận của nam văn sĩ. Người ca nữ ngày nay nhìn về vẻ đẹp của ca trù như thế nào ? Sau đây là tiếng nói của nghệ sĩ Bạch Vân (CLB ca trù Hà Nội) :
Bạch Vân : Những người đến với ca trù phải là những người có một tính cách thâm trầm, sâu sắc, thì anh mới có thể thả hồn mình vào đấy. Thứ hai là người hát cũng phải là người có những tâm trạng. Cuộc đời thăng trầm thì hát hay hơn nhiều. Chẳng hạn như tác phẩm nước ngoài, thì Bạch Vân thích nhất "Tỳ bà hành". Và Bạch Vân thấy rất là quý nể bà Quách Thị Hồ cái bài ấy. Bạch Vân cũng đắm chìm trong nó. Bạch Vân cảm thấy cái thân phận của người phụ nữ, đặc biệt người ca nữ nó đau đớn, nhiều khi nó trần trụi, mình cảm thấy mình đúng là cái thân phận như vậy.
Những người khách đến nghe rồi họ lại ra đi. Những khách tình cờ gặp gỡ cũng phải để lại cảm xúc chứ. « Hữu duyên thiên lý năng tương ngộ », « Vô duyên đối diện bất tương phùng », « Đã từng khen chén rượu câu thơ, lòng riêng những đợi chờ tri kỷ mãi ».
Một giây phút nào đấy người ta cô đơn, người ta cảm thấy rằng đấy cũng là mình tìm được một người bạn tri kỷ, tri âm. Cái thân phận của người phụ nữ, cái thân phận của người ca nữ, nó buồn lắm, buồn sâu thẳm và nhiều khi nó đau đớn đến tột cùng. Bạch Vân cứ ngồi hát là cảm thấy Bạch Vân ở trong không gian ấy, trong nhân vật ấy và Bạch Vân đắm chìm trong câu hát ấy. Và nhiều khi mình bay lên chín tầng mây, mình hòa chung với nó, và mình không còn biết mình là ai nữa.
Đến bây giờ Bạch Vân cũng đã suýt soát gần 30 năm đam mê với nó, và Bạch Vân thấy rằng là, những lúc mình buồn bã nhất, có thể mình muốn chết, thì mình lại vào hát và mình cảm thấy mình lại bay bổng, mình lại thăng hoa, mình lại giải thoát khỏi nỗi cô đơn và mình sẽ gặp tri âm, tri kỷ trong câu hát của mình, và mình lại trở về một cách bình yên, và mình lại sáng tạo, lại sống, mình lại yêu đời hơn.
Tất nhiên là, đến với ca trù, Bạch Vân phải trả giá cho tuổi thanh xuân, trả giá cho hạnh phúc của mình. Nhưng mà, có những lúc mình đau xót, buồn thấu xương, thấu thịt, buồn thấm đẫm một sự cô đơn khủng khiếp, thì Bạch Vân lại lấy bộ phách ra và đắm chìm trong Tỳ bà hành, trong "Cuốn chiếu nhân tình", trong "Hữu duyên thiên lý năng tương ngộ"…

Một thưở huy hoàng

Ca trù là một nghệ thuật đã có thời hết sức phổ biến trong xã hội Việt Nam, từ nơi thôn dã cho đến chốn thị thành. Nghệ thuật ấy đã để lại những đỉnh cao của nó, mà người nghệ sĩ ngày nay không dễ gì mà vươn đến được. Tiến sĩ Nguyễn Xuân Diện nhận xét :
Nguyễn Xuân Diện : Cái nghệ thuật ca trù, để có thể phục hồi được, thì cái quan trọng nhất phải phục hồi là cái người đào nương. Người đào nương hồi xưa đều được sinh ra ở làng quê và được giáo dục trong các giáo phường. Cho đến hiện nay, việc này khó đến nỗi mà chúng ta chưa tìm thấy lại được một người nào nữa, một người nào nữa có thể tạm sánh với lại một phần nhỏ của bà Kim Đức, hoặc một phần nhỏ của bà Quách Thị Hồ. Cả một sự tinh tế như vậy, chính vì thế cho nên nhạc sỹ Nguyễn Xuân Khoát nói, có khi là phải lịch lãm cả một cuộc đời thì mới mong hiểu nổi cho trọn vẹn một tiếng phách tre.
Thế thì, tìm lại cái hào quang của dĩ vãng vàng son như vậy ở trong ca trù thì không thể có được. Và vì vậy, có lẽ chỉ giữ được ca trù trong một khuôn khổ nào đó nhất định thôi. Nhưng chúng tôi cũng có thể hy vọng là, khoảng mươi, mười lăm năm nữa thì may chăng là sẽ tìm lại được chăng ?

Sự mong manh của một di sản nghìn năm

Sự phục hồi di sản ca trù không chỉ khó vì những đỉnh cao của môn nghệ thuật cổ xưa này, mà còn vì sự mong manh của các nghệ nhân đầu đàn, tất cả đều đã tuổi cao sức yếu. “Có lẽ không loại hình nghệ thuật nào như ca trù, luôn gắn với hình ảnh những người biểu diễn ở vào độ tuổi cực cao, mắt mờ chân chậm, răng lợi móm mém, mỗi khi lên xuống sân khấu phải có người dìu. Họ nói run run yếu ớt, nhưng (lạ thay) mỗi khi cất giọng hát, thì trong vắt thanh tân, nghe như rút hết chút sức tàn còn lại... » (theo Hồng Minh, trang mạng nhandan.com.vn).
Người nghệ nhân không được chú trọng và trân trọng thực sự đã khiến cho có rất nhiều lo ngại rằng nghệ thuật này có thể thất truyền. Sau đây là tiếng nói của nghệ sĩ Phạm Thị Huệ, phụ trách CLB ca trù Thăng Long :
Phạm Thị Huệ : Chúng tôi cũng có những khó khăn như là : Trước khi kêu gọi các nghệ nhân làm hồ sơ, thì (cơ quan hữu trách) luôn luôn đề cao rằng, sau khi chúng ta được (Unesco) phong tặng, thì nghệ nhân cũng sẽ có những ưu đãi đặc biệt để giúp cho họ. Cho tới giờ, các nghệ nhân cũng chưa nhận được một sự ưu ái nào.
Đấy là cái điều tôi cảm thấy rất xót xa. Không biết là cho đến bao giờ. Vì các cụ đều ở cái tuổi 88, gần 90 rồi. Ở cái tuổi đó, thì cũng không còn ở gần chúng ta được bao lâu nữa. Và cái di sản mà các nghệ nhân đang gìn giữ ở trong chính tâm hồn và tài năng của họ rất là khó có thể nắm bắt được. Kể cả chúng ta có ghi âm hay học đi chăng nữa. Cái việc ghi âm thì chỉ đơn thuần là cái máy hát lại thôi, không thể truyền được cái hồn giống như chúng ta được học trực tiếp. Còn cái việc học trực tiếp, thì chúng ta cũng phải thường xuyên được ở bên cạnh nghệ nhân, sống cùng nghệ nhân, và phải có một chiều dài từ 3 năm đến 7 năm, chứ không thể gỏn gọn trong vài chục ngày, vài tháng.
Đấy là những cái mà chúng tôi cảm thấy cái sự mong manh. Trong tương lai, ca trù rất có thể sẽ lại chìm vào quên lãng.

Thời buổi phấn vôi lẫn lộn

Thái độ đối xử đúng đắn với nghệ nhân, không chỉ là qua các đãi ngộ vật chất, mà đặc biệt đáng lưu ý là sự trân trọng đối với năng lực nghệ thuật đích thực của những người đầu đàn hiếm hoi còn sống. Được gọi trân trọng là “các di sản sống”, nhưng điều mà một bộ phận công luận tại Việt Nam rất phàn nàn rằng, các cơ quan hữu trách, trước hết là những người có thẩm quyền trong lĩnh vực nghệ thuật, lại không hợp tác thực sự với giới nghệ nhân đầu ngành, gây ra tình trạng nhiễu loạn chuẩn mực hiện nay trong môn nghệ thuật đang trong quá trình hồi sinh. Sau đây là một tâm sự của nghệ sĩ đàn đáy Nguyễn Văn Khuê, thuộc CLB ca trù Thái Hà, sinh trưởng trong một gia đình nhiều đời tiếp nối ca trù.
Nguyễn Văn Khuê : Tôi thấy, như hiện nay tôi rất là lo lắng. Làm ca trù xấu đi, và không có gì là mang đúng tính bác học của nó. Hiện nay, (tôi rất lo lắng về) cách bảo tồn ca trù của bên Viện Âm nhạc. Bây giờ, cứ ca nương mới học được một, hai năm đã có rất nhiều thành tích các thứ.
Bình thường cái tiếng đàn của người ta phải tạo ra một con rồng, có đường nét và vô cùng uyển chuyển, thì họ chỉ dậy như một con giun thôi. Bản thân người đến với ca trù, người ta nghe, người ta chán.
Điều quan trọng nhất là : Thế nào thì được gọi là nghệ nhân ? Ai là người để sát hạch đấy là nghệ nhân đích thực, có đủ tài năng, thẩm mỹ để dạy cho lớp trẻ bây giờ. Khi mà thầy không đạt được tầm nghệ nhân mà dạy, thì nó sẽ dễ làm mất hết cả cái chất của ca trù, và dễ làm lệch lạc hướng đi.
Nếu cứ để như thế này, đào tạo theo phương thức này, mặc dù rất nhiều tiền của nhà nước bỏ ra, rất nhiều tiền của các ban ngành vào rồi, nhưng bây giờ thực ra phấn cũng như vôi. Không ai biết được là, người nào đích thực là nghệ nhân, đích thức là người có tài thực sự.
Một nghệ nhân đầu ngành, không công bố danh tính, cho biết, bà không đồng tình với những trắng đen lẫn lộn trong việc thẩm định chất lượng trình diễn ca trù, cũng như chất lượng dạy nghề. Tuy nhiên, dù không hợp tác với các cơ quan quản lý nghệ thuật, nghệ nhân đã ngoài 80 tuổi này cũng như một số người khác, vẫn âm thầm dạy nghề trong môi trường gia đình, thân hữu, soạn sách hướng dẫn, hầu truyền lại những giá trị đích thực của ca trù.

***

Trong vài thập niên trở lại đây, ca trù, một trong những loại hình nghệ thuật được coi là vi diệu nhất của văn hóa Việt Nam, đang trở lại với công chúng. Sự công nhận quốc tế, cũng như sự tôn vinh ngày càng mạnh mẽ trong nước đối với ca trù là điều rõ ràng. Tuy nhiên, trong quá trình hồi sinh ấy, ca trù đang đứng trước một ngã ba đường, giữa sự phục sinh - thăng hoa của những gì là di sản đích thực và sự lẫn lộn trắng đen, trong đó những giá trị nghệ thuật thực sự bị rẻ rúng và chìm trong quên lãng.
“Ca trù có một truyền thuyết rất đẹp và lung linh huyền thoại về sự ra đời. (...) các vị tổ ca trù đã được chính các vị tiên xui khiến chế tác ra cây đàn đáy, mà tiếng đàn này có thể giải mọi phiền muộn, chữa được bệnh cho mọi người. Tiếng đàn ấy còn se duyên cho hai vị tổ ca trù thành đôi lứa... “ (theo Nguyễn Xuân Diện).
Mong sao sự khởi đầu rất thi vị ấy của ca trù vẫn còn sức mạnh để đưa ca trù tiếp tục cuộc hành trình xuyên qua thời gian, đưa những gì tinh túy nhất của các thế hệ đi trước đến với mai sau.
Chúng tôi xin chân thành cảm ơn các nghệ sĩ Nguyễn Văn Khuê, Bạch Vân, Nguyễn Thúy Hòa và Phạm Thị Huệ, các nhà nghiên cứu Nguyễn Xuân Diện, Đặng Hoành Loan và Tô Ngọc Thanh đã dành thời gian cho tạp chí hôm nay. Trong thời gian thực hiện tạp chí này, chúng tôi đã nhận được những chỉ dẫn quý báu của giáo sư Trần Quang Hải, là người góp nhiều công sức trong việc lập hồ sơ ca trù trình Unesco và có nhiều khảo cứu về khía cạnh âm thanh học của ca trù. Nhân dịp này chúng tôi xin gửi lời tri ân tới giáo sư. 
Trong tạp chí lần này, chúng tôi không có dịp nhắc đến nhiều người đã có những đóng góp quan trọng cho công cuộc khôi phục và nghiên cứu về ca trù. Chúng tôi hy vọng sẽ có dịp trở lại đề tài này trong một dịp khác.

-->Đọc tiếp...